Το ελληνικό πανεπιστήμιο επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τους αντιδικτατορικούς του αγώνες και από τη μεταπολιτευτική του πολιτικοποίηση, με ένα πλέγμα διατάξεων και νόμων (κυρίως του 1268/82) που συχνά ήταν και πέρα από τη διεθνώς εννοούμενη εκπαιδευτική ανάγκη. Ετσι, συνδιοίκηση και άσυλο έγιναν casus belli για τις μεταπολιτευτικές γενιές, χωρίς στην ουσία να προσφέρουν το παραμικρό στον ρόλο του πανεπιστημίου. Η κατάργηση της έδρας, παρότι απήλλαξε το πανεπιστήμιο από κάποιο καθηγητικό κατεστημένο, οδήγησε επίσης σε κατάργηση δομών, φέροντας παράλληλες ανεξάρτητες ακαδημαϊκές εξελίξεις χωρίς γνωστική εστίαση και την απαραίτητη ομαδική επιστημονική λειτουργία. Η δυνατότητα να μεταφέρονται όλα τα μαθήματα χωρίς προαπαιτούμενα και χρονικά όρια, έκανε το πανεπιστήμιο εξεταστικό κέντρο και επιμήκυνε τις σπουδές, δημιουργώντας ανεξέλεγκτη φοίτηση.
Το πανεπιστήμιο, όμως, είχε και την έντονη εξωτερική πολιτική παρέμβαση, που το έβλαψε πολύ περισσότερο από τις εσωτερικές του αλλαγές. Ετσι η πολιτική εξουσία πολλαπλασίασε και διέσπειρε σε όλη την Ελλάδα πανεπιστήμια για λόγους τοπικής ανάπτυξης (!). Ανωτατοποίησε τα ΤΕΙ, δημιουργώντας νέα υποβάθμιση. Δημιούργησε θέσεις φοιτητών όσες και οι υποψήφιοι. Βασική συνέπεια ήταν η αύξηση των οικονομικών αναγκών, και όπως οι πόροι δεν ήσαν απεριόριστοι, μοιράζονταν σε περισσότερους δημιουργώντας υποχρηματοδότηση.
Αυτές οι δύο ομάδες προβλημάτων απαιτούν ουσιαστική μεταρρυθμιστική παρέμβαση. Οι πρόσφατες προσπάθειες ήσαν άτολμες, με την εξαίρεση της αξιολόγησης διά της ΑΔΙΠ (ν. 3549/2007 και ν. 3374/2005). Οι τέσσερις βαθμίδες μελών ΔΕΠ και οι πέντε διαδικασίες αξιολόγησής τους αποτελούν μια θετική πρακτική και η κάθε αλλαγή θα δημιουργούσε περιττά προβλήματα. Αλλωστε, η διατήρηση του λέκτορα μειώνει κατά περίπου 20% το συνολικό κόστος της καθηγητικής καριέρας.
Το αναγκαίο αυτό έργο πρέπει να γίνει με νηφαλιότητα και χωρίς ενοχοποιήσεις και πάνω από όλα χρησιμοποιώντας τη γνώση και εμπειρία των ειδικών. Υπάρχει ανάγκη συστράτευσης όλων των συντελεστών του πανεπιστημίου, αλλά και της Πολιτείας. Τα μέτρα θα πρέπει να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τα μέσα και τους πόρους που διατίθενται, καθώς και τις ιδιαιτερότητες των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων. Επίσης, να σέβονται το υπάρχον και ιστορικό έργο των πανεπιστημίων.
Ο πολλαπλασιασμός τμημάτων ναρκοθέτησε και τα κατά παράδοση ισχυρά και με σαφές επιστημονικό αντικείμενο τμήματα, αλλά και δημιούργησε πλειάδα νέων με ασάφεια. Ετσι, π. χ., έχουμε έξι Τμήματα Πολιτικών Μηχανικών και έξι Αρχιτεκτόνων Μηχανικών (και την ίδια ώρα προτείνονται δύο νέα τμήματα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών σε Ιωάννινα (!) και Καστοριά (!)). Η Νομική Αθηνών έχει τους μισούς φοιτητές από τη Νομική του ΔΠΘ με διπλάσιους καθηγητές από το ΔΠΘ. Από τα πέντε οικονομικά τμήματα που υπήρχαν το 1980 έχουμε σήμερα 40 οικονομικά τμήματα και οι παλιοί τομείς των «Οικονομικών επιστημών» έγιναν τμήματα και μετά πανεπιστήμια στην περιοχή Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Υπάρχουν 15 πανομοιότυπα Τμήματα Οικονομικών Σπουδών σε Αθήνα – Πειραιά συγκροτημένα κυρίως σε δύο ίδια πανεπιστήμια σε απόσταση 20 λεπτών, με διπλάσια μέλη ΔΕΠ από αυτά της περιφέρειας. Ο πανεπιστημιακός «Καλλικράτης» με στόχο την αναδιάρθρωση πανεπιστημίων και τμημάτων αποτελεί μεγαλύτερη μεταρρύθμιση, μια και αν γίνει, ουσιαστικά θα απελευθερώσει πόρους και μέσα, ενώ θα θεραπεύσει το πανεπιστήμιο από όλες τις εξωπανεπιστημιακές αγκυλώσεις, που είναι και το μείζον πρόβλημα. Η ουσιαστική λύση θα ήταν η διά του δύο μείωση των τμημάτων και των εισαγόμενων φοιτητών. Βασικό πρόβλημα είναι η «ανέχεια», δεν ομολογούμε ότι έχουμε μέσα μόνο για τα μισά, αλλά θέλουμε να τα βγάλουμε «άχρηστα».
Οι Ελληνες πανεπιστημιακοί είναι άνω του 50% με ξένες σπουδές, τουλάχιστον 25% έχει διδάξει σε ξένο πανεπιστήμιο και χιλιάδες φοιτητές μας επιτυγχάνουν στο εξωτερικό, σε μεταπτυχιακά τμήματα. Το πανεπιστήμιο είναι σχεδόν ο μόνος χώρος όπου διεξάγεται έρευνα, άρα χρειάζεται απελευθέρωση από κάθε αγκύλωση, ώστε να παίξει τον ρόλο του στην εθνική ανάπτυξη.
Η προτεινόμενη από το ν. σ. διοικητική δομή εξαφανίζει το μικρό από το μεγάλο, το καινοτόμο από το συντηρητικό, το νέο από το παλιό, και συγχέει την ακαδημαϊκή δομή παραγωγής γνώσης με τη διοικητική δομή/λογιστική ενός πανεπιστημίου. Το νέο σχήμα είναι όχι απλώς συγκεντρωτικό, αλλά συχνά θα έχει πολύ περισσότερες διαδικασίες για ίδιες δράσεις.
Οι αποφάσεις πρέπει να παίρνονται από τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας, που έχουν τη γνώση και εμπειρία, δηλαδή τα μόνιμα μέλη ΔΕΠ. Αυτά θα πρέπει και να εκλέγονται. Η υπάρχουσα δομή, διοικητική και ακαδημαϊκή, με την προηγούμενη προϋπόθεση και ένα Συμβούλιο Ιδρύματος με εποπτικό χαρακτήρα δίκην εσωτερικού ελέγχου και στρατηγικής θα ήταν η εκσυγχρονιστική διοικητική μεταρρύθμιση. Οι μεταβατικές διατάξεις είναι βασικό στοιχείο επιτυχίας του νόμου, ώστε να ενσωματωθούν οι αλλαγές χωρίς να αδρανοποιήσουν το πανεπιστήμιο για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Οι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι διδάσκουμε την ανοχή, επιζητούμε την αριστεία. Ας συστρατευθούμε όλοι, και οι υπεύθυνοι και οι ένοχοι. Είμαστε λίγοι. Το διεθνές περιβάλλον μάς στοχοποιεί και δεν συγχωρεί.
* Ο κ. Ι. Κ. Μουρμούρης είναι καθηγητής στο ΔΠΘ, πρόεδρος του Τμήματος Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Ανάπτυξης.