«Το κουφάρι μου το κληροδοτώ στους Μπρέζνιεφ, Κολιγιάννη, Φλωράκη και Σία. Χαλάλι τους». Υπογραφή: Νίκος Ζαχαριάδης.
Μ’ αυτό το δραματικό υστερόγραφο στο γράμμα της αυτοκτονίας του -την 1η Αυγούστου 1973, στο Σουργκούτ της Σιβηρίας, όπου ζούσε εκτοπισμένος από τις σοβιετικές αρχές και το κόμμα του- ο άλλοτε ηγέτης του ΚΚΕ, ολοκλήρωσε την τελευταία πολιτική πράξη του και περνούσε οριστικά στην κρίση της Ιστορίας. Σε όσους -από την ηγεσία του ΚΚΣΕ και του ΚΚΕ- του αρνήθηκαν το δικαίωμα επιστροφής στην Ελλάδα, τους πέταξε κατά πρόσωπον μόνον αυτό που μπορούσαν να του πάρουν: το άψυχο κορμί του. Συνοδεύοντάς το μ’ αυτό το βαθιά ειρωνικό «χαλάλι τους». Κράτησε για τον εαυτό του το δικαίωμα στη διαχείριση του θανάτου του και κατάφερε να έχει αυτός ο γέρων, ο αποστεωμένος από τρεις απεργίες πείνας, την τελευταία λέξη κατέναντι του πανίσχυρου σοβιετικού κράτους που τον κρατούσε χρόνια δώδεκα, με τον καημό του νόστου να του τρώει το συκώτι.
Θα πρέπει να ήταν πολύ σκληρός, ανθεκτικός, και πείσμων άνθρωπος ο Ζαχαριάδης. Ηταν όμως και αδυσώπητος και αδίστακτος. Κάποιοι ενδοκομματικοί του αντίπαλοι εκτελέστηκαν, όπως ο Γιαννούλης, πέθαναν στα κάτεργα του σοσιαλισμού, όπως ο Καραγιώργης, ή εκτελέστηκαν από το κράτος των νικητών του Εμφυλίου στιγματισμένοι ως προδότες από το κόμμα τους, όπως ο Πλουμπίδης.
Οι ικανότητες του Ζαχαριάδη, η φιλοδοξία του και η πίστη του στο ΚΚΣΕ, του οποίου ήταν μέλος, τον ανέδειξαν σπουδαστή του κομματικού πανεπιστημίου KUTV. Ερχεται στην Ελλάδα το 1924, αναλαμβάνει οργανωτική εργασία και καθίσταται, στους συντρόφους του και στις διωκτικές αρχές, θρυλικός για τις έξι αποδράσεις του. Το 1929 φεύγει στη Σοβιετική Ενωση και το 1931 επιστρέφει στην Ελλάδα και με τη στήριξη της Μόσχας αναλαμβάνει την καθοδήγηση του ΚΚΕ του οποίου εκλέγεται Γραμματέας της Κ.Ε. το 1934.
Με το ανοιχτό γράμμα του της 31. Χ. 40, γραμμένο από τα κρατητήρια στην τότε ΑΣΟΕΕ, ο Ζαχαριάδης, αφού επισημαίνει ότι «ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλεύει αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες», τονίζει: «Στον πόλεμο αυτόν, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις δίχως επιφύλαξη». Το γράμμα δημοσιεύθηκε πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες της μεθεπομένης, μεταδόθηκε από το Ρώιτερ και απόσπασμά του αναδημοσίευσε η ιταλική «Λα Στάμπα» στις 5 Νοεμβρίου. Η εντύπωση που προκάλεσε στον πέραν του ΚΚΕ κόσμο φαίνεται πως ήταν και παρέμεινε καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου και της Κατοχής ισχυρή, αλλά ο ίδιος ο συντάκτης είχε φροντίσει, διαρκούντος ακόμα του ελληνοϊταλικού πολέμου, να την αναιρέσει με δύο «διορθωτικές» επιστολές του, οι οποίες όμως δεν επετράπη από τη λογοκρισία να δημοσιευθούν και έγιναν γνωστές από τον ίδιο το 1945.
Η καταστροφική για την Ελλάδα πορεία προς τον Εμφύλιο του ’46-’49 δεν βαρύνει ασφαλώς μόνο το ΚΚΕ ή τον Ζαχαριάδη. Ο ίδιος όμως φέρει βαρύτατες ευθύνες για την εξέλιξή του και την πολιτική και στρατιωτική ήττα του ΚΚΕ. Η σύγχρονη έρευνα, σιγά σιγά αποδεσμεύεται από τις αγκυλώσεις του παρελθόντος και επιχειρεί, με την αποκάλυψη και απρόσιτων πηγών, νέες απαντήσεις στο μυστήριο του τριγώνου ΚΚΣΕ – Ζαχαριάδης – Σοβιετικό Κράτος.
Η σταδιακή καθαίρεση του αρχηγού του ΚΚΕ, ήταν μια μακρά διαδικασία που την ξεκίνησε ο τότε πρόθυμος υποτακτικός της Μόσχας, ο Εμβέρ Χότζα, δίνοντας, παρουσία του Στάλιν, πάσες στον Μόλοτοφ κατά του Ζαχαριάδη, του οποίου τις απόψεις που διατύπωσε το 1945 για τη Βόρειο Ηπειρο δεν μπορούσε να ξεχάσει ο Αλβανός. Η κορύφωση της διαδικασίας ήρθε μετά τον θάνατο του Στάλιν, όταν οι νεόκοποι ηγέτες του Κρεμλίνου συγκρότησαν την επιτροπή αδελφών κομμάτων υπό τον άπατρι Κουουσίνεν, επενέβησαν στα εσωτερικά του ΚΚΕ και έτσι ο Ζαχαριάδης, όπως είχε επιβληθεί με έξωθεν επέμβαση στην ηγεσία του ΚΚΕ, με έξωθεν επέμβαση απεβλήθη.
Τον Μάρτιο του 1962 ο Ζαχαριάδης κατάφερε να φτάσει στο κτίριο της πρεσβείας της Ελλάδος στη Μόσχα και να εγχειρίσει στον πρεσβευτή επιστολή προς τις δικαστικές αρχές των Αθηνών ζητώντας να επιστρέψει στην Ελλάδα και να δικαστεί. Ο υπουργός των Εξωτερικών Ευάγγελος Αβέρωφ προέβη σε απορριπτικές δηλώσεις, επειδή ίσως δεν θέλησε να επιδεινώσει τις ήδη αρκετά τεταμένες σχέσεις των Αθηνών με τη Μόσχα. Η νέα ηγεσία του ΚΚΕ, αλλά και το ΚΚΣΕ ανακουφίστηκαν καθώς γνώριζαν ότι μία δίκη του Ζαχαριάδη στην Ελλάδα θα τον μετέτρεπε, ντε φάκτο, σε αρχηγό του κομμουνιστικού κινήματος.
Ο Νίκος Ζαχαριάδης πέρασε μέσα από τον ελληνικό 20ό αιώνα σαν ένας τραγικός ήρωας, που σε σύγκρουση με την υπέρτατη δύναμη, τη Σοβιετία, την οποία επί Στάλιν είχε πιστά υπηρετήσει, αλέστηκε, όπως τα θύματά του, στο μύλο των Καιρών.