«Πήρα το όνομά μου από τον παππού μου, από την πλευρά της μητέρας μου, τον Πασχάλη Πασχαλίδη. Ο παππούς ήταν από ένα χωριό της Νικομήδειας, το Χουδί. Τον Μάρτιο του 1920, πολύ πριν από την προέλαση του Ελληνικού Στρατού στον Σαγγάριο, το χωριό ξεκληρίστηκε από τους Τσέτες. Επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά στο χωριό, έκλεισαν τους κατοίκους στην εκκλησία και τους έκαψαν ζωντανούς. Ολη σχεδόν η οικογένεια του παππού χάθηκε. Εκείνος γλίτωσε διότι βρισκόταν στην Κύπρο ως γυμνασιάρχης του Ελληνικού Γυμνασίου της Πάφου». Καθόμαστε στο εστιατόριο «Κεντρικόν» και ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, αλλά και ιθύνων νους στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών από το 1980, ξετυλίγει τον μίτο της ζωής του. Πολύ γρήγορα, η αφήγηση έχει ως φόντο την τραγωδία του μικρασιατικού ελληνισμού.
Ο Π. Κιτρομηλίδης μιλάει ήρεμα, νηφάλια, ο λόγος του είναι συγκροτημένος, μεστός. Ωστόσο, είναι ολοφάνερο πως αυτές οι ιστορίες που άκουσε παιδί στην Κύπρο, όπου γεννήθηκε, τον σφράγισαν διά βίου. «Το χωριό του παππού», συνεχίζει, «ήταν από εκείνα που βρίσκονταν εκτός της ζώνης επιρροής του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία, συνεπώς ο πληθυσμός του ήταν πολύ ευάλωτος. Από την οικογένειά του επέζησε μόνον ένας του αδελφός που έλειπε εκείνη τη μέρα από το χωριό, ο Παντελής, και ο οποίος ήρθε στην Ελλάδα μετά την ανταλλαγή πληθυσμών. Ο παππούς μου γνώρισε τη γιαγιά μου Χριστίνα Νικολαΐδου στην Πάφο και παντρεύτηκαν. Οι γονείς μου, ο Μίκης και η Μάγδα Κιτρομηλίδου, ήταν καθηγητές φιλόλογοι και σταδιοδρόμησαν στο Ελληνικό Γυμνάσιο Πάφου και το Παγκύπριο Γυμνάσιο. Εγώ γεννήθηκα στη Λευκωσία, αλλά οι πιο έντονες, πρώτες μου αναμνήσεις είναι από την Πάφο, να κοιμάμαι στον κήπο, κάτω από το γιασεμί, μετά την καταστροφή του σπιτιού μας στον σεισμό του 1953. Η μητέρα μου είχε να λέει πάντως ότι ένιωθε περισσότερο Μικρασιάτισσα παρά Κύπρια. Ηταν πολύ συνδεδεμένη με τον πατέρα της και οι ιστορίες του από τη Μικρά Ασία την είχαν επηρεάσει. Μεγάλωσα ακούγοντας αυτές τις αφηγήσεις».
Η σφαγή του Χουδίου έχει καταγραφεί και σε δύο επιστολές, μία από τις οποίες εστάλη στον παππού του Π. Κιτρομηλίδη. Η μία μάλιστα προερχόταν από έναν συγγενή του, τον Θεόφιλο Παπαδόπουλο, που έλειπε στην Κωνσταντινούπολη την ημέρα εκείνη και σώθηκε. «Ενα από αυτά τα γράμματα εστάλησαν από έναν μοναχό του Αγίου Ορους. Το άλλο γράμμα, του Θεόφιλου, ήταν γραμμένο με κόκκινο μελάνι, συμβολικά, για το αίμα που χύθηκε. Το πρώτο μου επιστημονικό δημοσίευμα, το 1972, ήταν βασισμένο πάνω σε αυτά τα δύο γράμματα», τονίζει ο Π. Κιτρομηλίδης. «Είχα μόλις πάρει το πτυχίο μου από το Wesleyan και ξεκινούσα το μεταπτυχιακό στο Χάρβαρντ. Στο επίμετρο έλεγα ότι, παρ’ όλο που μέσα από αυτά τα γράμματα βλέπουμε την τραγωδία του μικρασιατικού ελληνισμού, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι συγχρόνως ήταν και μια τραγωδία του τουρκικού λαού, καθώς η ελληνική επέμβαση στη Μικρά Ασία ήταν γι’ αυτούς εχθρική εισβολή και προκάλεσε σε ένα βαθμό τις σφαγές. Το κείμενο δημοσιεύθηκε στα «Μικρασιατικά Χρονικά» και ήδη από αυτό φάνηκε ότι ο συγγραφέας του σκεφτόταν κριτικά και δεν αποδεχόταν τα εθνικιστικά στερεότυπα. Η μεταγενέστερη δουλειά μου εξελίχθηκε πάνω σε αυτό το πνεύμα και θα έλεγα ότι ήταν μία από τις πρώιμες απόπειρες να αρθρωθεί ένας διαφορετικός λόγος πάνω σε αυτά τα θέματα».
Μαρτυρίες
Το καλοκαίρι του 1973, επιστρέφοντας από την Αμερική για διακοπές στην Κύπρο, ο Π. Κιτρομηλίδης έκανε μια στάση στην Αθήνα και πέρασε από τα τότε γραφεία του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, στην οδό Ναυαρίνου 14. «Ζήτησα να δω τον φάκελο του χωριού του παππού μου. Περιλάμβανε μαρτυρίες από επιζήσαντες. Μεταξύ αυτών, βρήκα τη μαρτυρία μιας εγγονής του Θεόφιλου Παπαδόπουλου, ο οποίος επέζησε και είχε εγκατασταθεί στο Μαρούσι. Ηταν μικρό κοριτσάκι όταν έγινε η σφαγή και την έσωσαν οι Τούρκοι του χωριού, οι οποίοι τη φυγάδευσαν αργότερα στην Ελλάδα, όπου βρήκε τον παππού της. Ηταν πρώτη εξαδέλφη της μητέρας μου. Συνάντησα τη θεία Κυριακίτσα το 1975, στην Αθήνα. Με υπεραγαπούσε διότι είχα το όνομα του θείου της, ο οποίος, όταν ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα τους είχε βοηθήσει πολύ. Ετσι και εκείνη, πολύ αργότερα, όταν έκανα την έρευνά μου στην Ελλάδα μού συμπαραστάθηκε. Δεν θα την ξεχάσω ποτέ».
Ουδεμία παρέμβαση στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών
Το όνομα του Π. Κιτρομηλίδη είναι συνυφασμένο με το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, τη διεύθυνση του οποίου ανέλαβε το 1980, ενώ από το 1995 συνεχίζει από τη θέση του γενικού γραμματέως του Δ.Σ. να έχει την εποπτεία της λειτουργίας του. «Είχα επιστρέψει από την Αμερική. Ο τότε διευθυντής του Κέντρου, ο Φώτης Αποστολόπουλος είχε ασθενήσει και μετά από λίγο πέθανε. Τον Οκτώβριο του 1980 ανέλαβα διευθυντής, έχοντας απέναντί μου, εγώ, ένας νεοσσός τριάντα χρονών, ένα σεβάσμιο διοικητικό συμβούλιο, που απαρτιζόταν από μεγάλα ονόματα. Κι όμως, με αντιμετώπισαν όλοι με στοργή και έμαθα πολλά κοντά τους, αναπτύσσοντας συγχρόνως τη στρατηγική μου: Δεν θα κάνουμε τίποτα ως Κέντρο, όσο κόστος και αν έχει, που να μπορεί να εκληφθεί ως προπαγάνδα. Εμείς θα λέμε ότι σε αυτήν τη χερσόνησο, που λέγεται Μικρά Ασία, υπήρξε μια συνεχής, μεγάλη ελληνική παρουσία, και μαρτυρία ελληνικού πολιτισμού, για 3.000 χρόνια. Θα μιλούμε για την τραγωδία που υπέστη αυτός ο πληθυσμός, τις σφαγές και τις διώξεις, επιστημονικά και νηφάλια για να είμαστε αξιόπιστοι. Αυτή τη γραμμή είχε δώσει η Μέλπω Μερλιέ, όταν έγραψε σε ανακοίνωσή της στο Συνέδριο των Ανατολιστών στην Κωνσταντινούπολη το 1951, ότι το Κέντρο δεν έχει τίποτα εναντίον του τουρκικού λαού, το αντίθετο επιδιώκουμε τη συνεργασία με Τούρκους επιστήμονες για να κατανοήσουμε το πλαίσιο της ύπαρξης του ελληνορθόδοξου πληθυσμού στη μικρασιατική χερσόνησο. Το Δ.Σ. στήριξε απόλυτα αυτή τη γραμμή».
Το Κέντρο διατηρείται ζωντανό σήμερα, που έχει συμπιεστεί η κρατική επιχορήγηση που προβλέπει ο νόμος, χάρη σε μια κοινοπραξία κοινωφελών ιδρυμάτων και ιδιωτών χορηγών. «Πέρασε από πολλά κύματα. Το 1982 είχε γίνει προσωρινή ανάκληση της παραχώρησης του κτιρίου του Κέντρου και πήγα ο ίδιος στη Μελίνα Μερκούρη και της είπα ότι αν κλείσει, θα έχουμε μια δεύτερη Μικρασιατική Καταστροφή. Η Μελίνα βοήθησε πολύ, όπως και ο κ. Σαμαράς ως υπουργός Πολιτισμού, ενώ είχαμε και τη στήριξη του κ. Βενιζέλου το 2002 για τα ογδόντα χρόνια από την Καταστροφή. Πρέπει να τα λέμε αυτά, όπως και το ότι δεν υπήρξαν ποτέ πολιτικές παρεμβάσεις».
Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών διαθέτει το σημαντικότερο αρχείο προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα και όπως τονίζει ο Π. Κιτρομηλίδης, «το αρχείο με τις μαρτυρίες έχει ψηφιοποιηθεί. Ηταν όλα μοναδικά χειρόγραφα. Ετρεμα για την τύχη τους. Οταν άρχισα να διαβάζω τους φακέλους, έβλεπα σε πολλά σημεία λέξεις σβησμένες, το μελάνι είχε θολώσει. Μου εξήγησαν ότι ήταν από τα δάκρυα των αναγνωστών, προσφύγων και απογόνων τους, που διάβαζαν για τις πατρίδες τους».
Είναι μεγάλη απογοήτευση η αποκάλυψη των αδυναμιών της Αριστεράς
Η γόνιμη εμμονή του Π. Κιτρομηλίδη στη νηφάλια, επιστημονική προσέγγιση σχετίζεται με τις σπουδές Πολιτικών Επιστημών στις ΗΠΑ και με τη μελέτη του πάνω στον νεοελληνικό Διαφωτισμό, αλλά και με την εμπειρία που είχε όταν ως φοιτητής έδινε ομιλίες στην Αμερική για την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. «Επεφτα πάνω σε Ελληνοαμερικανούς κυρίως που υιοθετούσαν μιαν ακραία ρητορική. Οφειλα ως πολιτικός επιστήμων να εξηγήσω ότι με αυτόν τον τρόπο, τις εθνικιστικές κορώνες κ.λπ., δεν πετυχαίνουμε τίποτα. Συμβαίνουν τέτοιες ακρότητες ακόμα και εντός της επιστήμης της Ιστορίας: ότι εμείς έχουμε πάντοτε δίκαιο και είμαστε τα θύματα».
Ο Π. Κιτρομηλίδης πάντοτε αποσκοπούσε σε μιαν αυτοκριτική θεώρηση των πραγμάτων. «Διαφορετικά, επαναλαμβάνεις όσα συμβατικά λέγονται για εσωτερική κατανάλωση, τα οποία δεν μας οδηγούν πουθενά. Γι’ αυτά που λέω έχω κατά καιρούς παρεξηγηθεί. Ακούω ότι πρόσωπα, έντυπα, τώρα και μπλογκ, που εκπροσωπούν ένα επιστημονικό λούμπεν καταφέρονται εναντίον μου. Δεν τα έχω διαβάσει όλα αυτά και δεν με ενδιαφέρει καθόλου ό,τι προορίζεται για εσωτερική κατανάλωση. Με ενδιαφέρει η διεθνής επιστημονική κοινότητα και αφιέρωσα τη ζωή μου στο να αναδείξω την ελληνική περίπτωση σε αυτό το επίπεδο. Ολη μου η δουλειά για τον Διαφωτισμό ήταν αυτό ακριβώς, να δείξω ότι υπήρξε μια πρωτότυπη μετακένωση των ιδεών του Διαφωτισμού στο πολιτιστικό περιβάλλον που καθόρισε η ελληνική γλώσσα. Το πρόσφατο βιβλίο μου στα αγγλικά για τον Κοραή, όπως λίγο παλαιότερα το βιβλίο για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, επίσης στα αγγλικά, εγγράφονται σε αυτή τη λογική να αναδειχθεί η σημασία της ελληνικής περίπτωσης».
Ο Π. Κιτρομηλίδης δεν φαίνεται να τρώει με όρεξη, αφήνει τον μουσακά του μισοτελειωμένο διότι ενθουσιάζεται όταν μιλάει γι’ αυτά τα θέματα. «Οι δυνατότητες πνευματικής εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας πριν από το 1821 ήταν ανοιχτές σε ένα πολύ ευρύτερο φάσμα επιλογών. Μετά το 1821 αναδύθηκε το ελληνικό κράτος το οποίο όμως αναγκαστικά άρχισε να κλείνει τις επιλογές. Προείχαν οι ανάγκες της εσωτερικής του συγκρότησης. Αυτή είναι απλώς μια διαπίστωση. Δεν λέω ότι τα πράγματα έπρεπε να είναι διαφορετικά διότι αυτό δεν είναι δουλειά της Ιστορίας. Ωστόσο, η ανοιχτοσύνη του Διαφωτισμού, η ιδέα μιας ελεύθερης κοινωνίας μέσα στην οποία το άτομο θα είναι ελεύθερο, σταδιακά αποδυναμώνεται. Επικράτησαν αυταρχισμοί και μονοσήμαντες αντιλήψεις για εθνικά ζητήματα, κάτι που δεν είναι μόνον ελληνικό φαινόμενο».
Ο Π. Κιτρομηλίδης επιμένει ότι «πρέπει να κατανοήσουμε την Ιστορία μας για να μπορέσουμε να παραγάγουμε μια κοινωνία ελεύθερη από αυτές τις παθολογίες. Η Τουρκία, παρά την ανάπτυξη, έχει πολύ δρόμο να διανύσει, να δει αλλιώς την Ιστορία της και συγκεκριμένα την Ιστορία γύρω από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας. Φυσικά, είναι κυρίαρχο κράτος και δεν μπορεί κάποιο άλλο κράτος να της επιβάλει, π.χ., να αναγνωρίσει την Αρμενική Γενοκτονία. Η υπέρβαση αυτή θα έρθει από την ίδια την τουρκική κοινωνία. Αλλά είναι και θέμα ηγεσίας. Οταν ο Βίλι Μπραντ γονατίζει μπροστά στο μνημείο του Ολοκαυτώματος, δίνει ένα μάθημα στον λαό του. Πάντως, η Ιστορία δεν είναι δικαστήριο, αλλά αποκατάσταση της γνώσης του παρελθόντος χωρίς εσκεμμένη παραποίηση και με κίνητρο την κατανόηση. Αν δεν συντρέχουν αυτές οι προϋποθέσεις, το πρόβλημα του αυταρχισμού των κοινωνιών παραμένει άλυτο».
Ζητούμενο η αλήθεια
Η αρχέγονη έννοια της Ιστορίας, δηλαδή η γνώση της αλήθειας, είναι πάντα το ζητούμενο, επιμένει ο Π. Κιτρομηλίδης, ανατρέχοντας στον Ηρόδοτο. «Η Ιστορία δεν είναι μυθολογία, δεν είναι απλή αφήγηση. Ο Διαφωτισμός λοιπόν διδάσκει ακριβώς αυτό: να πρυτανεύει ο ορθός λόγος, το μέτρο, η σοβαρότητα και η συναίσθηση ευθύνης. Ολ’ αυτά μας λείπουν σήμερα δηλαδή. Από αυτή τη σκοπιά, μια μεγάλη απογοήτευση ήταν μετά το 1981, και τώρα με την κρίση, η αποκάλυψη των αδυναμιών της Αριστεράς, όταν βρέθηκε ουσιαστικά σε θέση ισχύος. Φοβερή δυσανεξία προς τη διαφορετικότητα και την ανεξάρτητη στάση. Τραυματική εμπειρία για όσους ανδρωθήκαμε με το όνειρο μιας δημοκρατικής Ελλάδος στα χρόνια της δικτατορίας».
Ο Π. Κιτρομηλίδης ανησυχεί πολύ για κάτι ακόμη: το ζήτημα της παιδείας. «Αν με ρωτούσαν τι πρέπει να γίνει, θα απαντούσα ότι πρέπει να γυρίσουμε στο σημείο μηδέν: στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Παπανδρέου-Παπανούτσου το 1964. Ως πανεπιστημιακός γίνομαι αποδέκτης των προϊόντων της μέσης εκπαίδευσης, βλέπω την αγραμματοσύνη των ηλεκτρονικών ΜΜΕ και ανησυχώ βαθιά. Η δική μου γενιά μάθαμε καλά ελληνικά χάρη στη μεταρρύθμιση Παπανδρέου-Παπανούτσου. Δυστυχώς, η ταύτιση της χούντας με τον ελληνοχριστιανικό πολιτισμό οδήγησε σε εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις μεταγενέστερα που οδήγησαν σε φοβερές εκπτώσεις ως προς την ουσία της παιδείας. Εξαιτίας των συνεχών εκπτώσεων, στην ουσία η Παιδεία μας έχει συρρικνωθεί σε δύο τρία ιδιωτικά σχολεία. Αυτό είναι πολύ ανησυχητικό διότι η Παιδεία υπήρξε πάντοτε η δύναμη του Ελληνισμού».
Η συνάντηση
Το γεύμα πραγματοποιήθηκε στο εστιατόριο «Κεντρικόν», Κολοκοτρώνη 3. Παραγγείλαμε μουσακά, κοτόπουλο λεμονάτο, μελιτζανοσαλάτα και βραστά λαχανικά. Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης ήπιε ένα ποτήρι κρασί, εμείς αναψυκτικό. Λογαριασμός, 40 ευρώ.
Οι σταθμοί του
1949
Γεννιέται στη Λευκωσία.
1969
Αναχωρεί για σπουδές στις ΗΠΑ με υποτροφία Fulbright.
1969 – 1979
Σπουδές Πολιτικής Επιστήμης και Ευρωπαϊκής Ιστορίας στα Πανεπιστήμια Wesleyan και Ηarvard.
1980
Εγκατάσταση στην Ελλάδα. Αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Διδάσκει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
1985
Εκδίδεται το πρώτο του βιβλίο στα ελληνικά «Ιώσηπος Μοισιόδαξ» από το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης.
1987
Καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
1996
Εκδίδεται ο «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» απο το ΜΙΕΤ.
2000
Εκλέγεται διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ.
2010
Fernand Braudel Senior Fellow, Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο, Φλωρεντία.
2012
Visiting Professor, Harvard University Center for Renaissance Studies, Φλωρεντία.