Ο πυρήνας της κοινωνικής κουλτούρας συνίσταται σε ένα σύνολο κοινώς ενστερνισμένων αξιών από τα μέλη της κοινωνίας. Οι αξίες αφορούν επιθυμητά αποτελέσματα, όπως για παράδειγμα η ευημερία, η ειρήνη και η ασφάλεια, καθώς και τα επιθυμητά μέσα για την επίτευξή τους, όπως η δικαιοσύνη, η δημοκρατία, η αριστεία, ο σεβασμός στους νόμους, η αλληλεγγύη, η συναίνεση, η συνεργασία. Οι κοινώς ενστερνισμένες αξίες προσδιορίζουν ισχυρώς τις επιλογές και τις συμπεριφορές των ατόμων, των ομάδων και των οργανισμών και μέσω αυτών την ποιότητα της δημοκρατίας, την κοινωνική συνοχή και ευημερία. Στη χώρα μας, ενώ διαθέτουμε εξαιρετικούς φυσικούς πόρους και υψηλό επίπεδο ανθρώπινου δυναμικού, πάσχουμε από ένα έλλειμμα κοινωνικής κουλτούρας που αποτελεί σημαντικό εμπόδιο στην πρόοδο, την ανάπτυξη, τη διεθνή ανταγωνιστικότητα, την κοινωνική συνοχή και ευημερία.
Σύμφωνα με την πλέον αξιόπιστη παγκοσμίως έρευνα που σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια και συμμετείχαν ερευνητές από 62 χώρες (από την Ελλάδα ο γράφων και η καθηγήτρια Ν. Παπαλεξανδρή – ΟΠΑ) διαπιστώνεται ότι η χώρα μας υστερεί πολύ σε τέσσερα ιδιαίτερα κρίσιμα στοιχεία ή διαστάσεις της κοινωνικής κουλτούρας.
Το πρώτο στοιχείο είναι η κυριαρχία του «ατομικού» (individualism) έναντι του «συλλογικού» (collectivism). Στην κατάταξη των εξήντα δύο χωρών, η Ελλάδα βρίσκεται τελευταία σε ό,τι αφορά την αξία της «συλλογικότητας». Αυτό έχει ως συνέπεια την έλλειψη συνεργασίας, συναίνεσης και συνέργειας σε όλους τους τομείς όπως επιχειρήσεις, συνεταιρισμοί, δημόσιοι οργανισμοί και βεβαίως στην πολιτική. Ετσι εξηγείται η κυριαρχία των ανταγωνιστικών συμπεριφορών που έχουν ως στόχο το ατομικό συμφέρον ανεξαρτήτως του «κοινού καλού» κατά τον Αριστοτέλη. Αυτό εξηγεί το γιατί δεν έχουμε ανεπτυγμένες συνεταιριστικές επιχειρήσεις ή την έλλειψη στρατηγικών συμμαχιών μεταξύ ιδιωτικών επιχειρήσεων ώστε να αντιμετωπισθεί το μειονέκτημα του μικρού μεγέθους. Αυτό εξηγεί την πόλωση και την έλλειψη συνεννόησης και συναίνεσης μεταξύ των πολιτικών κομμάτων. Αυτό εξηγεί το ισχυρό ενδιαφέρον για τον «ατομικό χώρο» και την αδιαφορία για τον «δημόσιο».
Το δεύτερο έλλειμμα αφορά την αξία της επίτευξης αποτελεσμάτων και υψηλών επιδόσεων (performance orientation). Στις εξήντα δύο χώρες και σε αυτό το στοιχείο της κοινωνικής κουλτούρας, η χώρα μας βρίσκεται στην τελευταία θέση. Πρακτικά, αυτό σημαίνει κυρίως ότι δεν θέτουμε υψηλά πρότυπα επιδόσεων, δεν εστιάζουμε σε αποτελέσματα, δεν επιβραβεύονται οι υψηλές επιδόσεις και η αριστεία, δεν επιδιώκουμε τη συνεχή βελτίωση και δεν χρησιμοποιούμε αποτελεσματικά συστήματα αξιολόγησης των εργαζομένων και των οργανισμών.
Τρίτη αδυναμία μας είναι η κυριαρχία του «βραχυπρόθεσμου» έναντι του «μακροπρόθεσμου» (future orientation). H θέση μας σε ό,τι αφορά τον «μακροπρόθεσμο» είναι πεντηκοστή δεύτερη στις 62 χώρες. Αυτό εξηγεί το γιατί οι επιχειρήσεις, οι οργανισμοί, οι κυβερνήσεις, αλλά και συνολικά ως χώρα δεν διαθέτουμε αποτελεσματικό στρατηγικό σχεδιασμό, μακροπρόθεσμους στόχους και προγράμματα δράσης. Συνέπεια αυτού είναι να μην προνοούμε, να μην προβλέπουμε, να μην προ-δρούμε και να μην προσαρμοζόμαστε έγκαιρα στις εξελίξεις του μέλλοντος που άλλοι δημιουργούν και βεβαίως δεν τις δημιουργούμε εμείς.
Τέλος, σημαντικό έλλειμμα της κουλτούρας μας που διαπίστωσε η έρευνα είναι ο «ανθρωπιστικός» προσανατολισμός (humane orientation). Αυτή η διάσταση αφορά κυρίως τον αλτρουισμό, την αλληλεγγύη και μικρότερη έμφαση στην κατανάλωση υλικών και μεγαλύτερη στις υγιείς και ουσιαστικές ανθρώπινες σχέσεις. Η θέση μας σε αυτή τη διάσταση είναι εξηκοστή.
Προφανώς, αυτές οι διαστάσεις της κοινωνικής κουλτούρας είναι αρκετά γενικές και αφορούν τους μέσους όρους των χωρών της έρευνας. Αυτό σημαίνει ότι δεν χαρακτηρίζουν όλους τους πολίτες, τις επιχειρήσεις, τους οργανισμούς ή τους πολιτικούς. Παρ’ όλα αυτά όμως τεκμηριώνουν την αναγκαιότητα της βελτιωτικής αλλαγής της κουλτούρας ή πιο απλά της νοοτροπίας μας αν θέλουμε την πρόοδο, την ποιοτική δημοκρατία, την υψηλότερη κοινωνική συνοχή και ευημερία. Η επιστημονική γνώση και οι καλές πρακτικές για την αλλαγή της κουλτούρας είναι αρκετά ανεπτυγμένες. Εντελώς σχηματικά, η αλλαγή της κουλτούρας στους οργανισμούς και στις κοινωνίες απαιτεί, πρώτον, την αυτογνωσία και την κατανόηση της αναγκαιότητάς της και, δεύτερον, τη συμβολή του καθενός σε αυτήν. Κύρια όμως ευθύνη έχουν όσοι διαθέτουν τη δύναμη επιρροής, είτε ως ηγεσίες των οργανισμών και των κοινωνιών είτε ως άτομα ευρύτερης επιρροής. Για όλους, το βασικό εργαλείο είναι το προσωπικό τους παράδειγμα. Για τις ηγεσίες, επίσης, βασικό εργαλείο είναι η αυστηρή εφαρμογή ενός πλαισίου κανόνων ώστε να υποχρεώνουν τους ανθρώπους σε επιλογές και συμπεριφορές σύμφωνες με την κατάλληλη κουλτούρα και μέσω της επανάληψης αυτών να μετατρέπονται σε συνήθειες ή αρετές. Αλλωστε, ο Αριστοτέλης μας δίδαξε ότι «η αρετή είναι έξις (συνήθεια)». Αυτονόητο είναι, βεβαίως, ότι ισχυρός μηχανισμός διαμόρφωσης της κουλτούρας είναι το περιεχόμενο της παιδείας, πέραν της γνώσης, που παρέχεται σε όλες τις βαθμίδες του εκπαιδευτικού συστήματος και κυρίως στις πρώτες.
* Ο κ. Δημήτρης Μπουραντάς είναι πρύτανης του New York College.