Πρόσφατα οι μεταλλάξεις του ιού έγιναν αντικείμενο έντονης συζήτησης. Η γενική άποψη που έχει επικρατήσει είναι ότι ο ιός έχει την ιδιότητα να αλλάζει και να προσαρμόζεται στις συνθήκες μέσω των μεταλλάξεων. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι τελείως διαφορετική.
Κατ’ αρχάς ο ιός SARS-CoV-2 ανήκει σε μία οικογένεια ιών, τους RNA ιούς, που μεταλλάσσονται αρκετά γρήγορα, σίγουρα πιο γρήγορα από τους ιούς με γενετικό υλικό DNA. Ο SARS-CoV-2, ωστόσο, έχει μεγάλο γονιδίωμα για RNA ιός και γνωρίζουμε ότι όσο πιο μεγάλο το γονιδίωμα, τόσο πιο αργά εξελίσσεται ένας ιός. Πρόκειται, λοιπόν, για έναν ιό μέτριας ταχύτητας μετάλλαξης και, σε κάθε περίπτωση, αρκετά πιο αργό από τον ιό της γρίπης.
Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε ότι οι μεταλλάξεις δεν γίνονται στοχευμένα μέσω κάποιου μηχανισμού που έχει ο ιός για να προσαρμόζεται στο περιβάλλον. Οι μεταλλάξεις είναι τα τυχαία λάθη που συμβαίνουν κατά την αντιγραφή του γονιδιώματος του ιού. Ετσι προκύπτουν τυχαία ιοί που είναι διαφορετικοί από τους προγόνους τους λόγω των μεταλλάξεων που έχουν. Οι μεταλλάξεις αυτές τότε υπεισέρχονται στο φίλτρο της «φυσικής επιλογής», όπως την περιέγραφε ο Κάρολος Δαρβίνος πριν από περίπου 160 χρόνια: αν μία μετάλλαξη προσφέρει πλεονέκτημα όσον αφορά την εξάπλωση του ιού, τότε αυτή η μετάλλαξη είναι πιθανόν να επικρατήσει σε βάθος χρόνου. Αυτό, από την άλλη, έχει οδηγήσει στον «αστικό μύθο» ότι όποια μετάλλαξη επικρατεί σε βάθος χρόνου αυξάνει και τη μετάδοση. Τουναντίον, μία μετάλλαξη μπορεί να επικρατήσει σε βάθος χρόνου ακόμα και από απλή τύχη μέσω μιας άλλης διαδικασίας που λέγεται γενετική μετατόπιση (genetic drifting).
Τι σημαίνουν, όμως, όλα αυτά για τα εμβόλια του κορωνοϊού;
Είναι πιθανόν, καθώς προχωράει ο εμβολιασμός στον γενικό πληθυσμό και σταδιακά μέσω της φυσικής επιλογής να επικρατήσουν στελέχη με μεταλλάξεις που θα διαφεύγουν από τα εμβόλια. Για να διαπιστώσουμε αν συμβαίνει αυτό χρειαζόμαστε χρόνο. Κάποιες αρχικές μελέτες έδειξαν ότι το γονίδιο της spike του ιού, το οποίο και στοχεύουν τα εμβόλια, βρίσκεται υπό εξελικτικό περιορισμό (δηλαδή δεν αλλάζει εύκολα). Από την άλλη τα γνωστά μεταλλαγμένα στελέχη (βρετανικό, νοτιοαφρικανικό, βραζιλιάνικο) έχουν κάποιες μεταλλάξεις που πιθανώς να μειώνουν την αποτελεσματικότητα των τρεχόντων εμβολίων.
• Εμβόλια «επόμενης γενιάς» κατά μεταλλάξεων
Με βάση το προφίλ μοριακής εξέλιξης του ιού η εξασθένηση της ανοσολογικής κάλυψης των εμβολίων δεν αναμένεται να συμβεί τόσο γρήγορα όσο στον ιό της γρίπης, για τον οποίο κάθε χρόνο χρειάζεται διαφορετικό εμβόλιο. Το πιο πιθανό σενάριο είναι ότι ακόμα και αν φτάσουμε στο σημείο όπου τα τρέχοντα εμβόλια εξασθενούν στην ιδιότητά τους να προστατεύσουν από μόλυνση, αναμένουμε ότι η υπολειπόμενη ανοσία από τον εμβολιασμό θα είναι ικανή να προστατεύσει από βαριά νόσο. Σε κάθε περίπτωση, η τροποποίηση των εμβολίων θα είναι πολύ ευκολότερη από την αντίστοιχη τροποποίηση για τον ιό της γρίπης αν και εφόσον χρειαστούν «αναμνηστικές» δόσεις για να καλυφθούν τα μελλοντικά μεταλλαγμένα στελέχη.
* Ο κ. Γκίκας Μαγιορκίνης είναι επίκουρος καθηγητής Υγιεινής και Επιδημιολογίας, επιστημονικός υπεύθυνος του Εθνικού Κέντρου Αναφοράς Ρετροϊών στο εργαστήριο Υγιεινής, Επιδημιολογίας και Ιατρικής Στατιστικής της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ.