Ακριβοδίκαια θεσπίστηκε Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας που εορτάζεται ετησίως στις 9 Φεβρουαρίου, ημέρα θανάτου του Διονυσίου Σολωμού, του εθνικού ποιητή της Ελλάδας. Η ελληνική γλώσσα είναι μία μήτρα νοημάτων και αξιών με επίκεντρο τον άνθρωπο, απαράμιλλη στο περιεχόμενό της και στην εκφορά της. Και εξηγούμαι.
Στην αρχαία τραγωδία ο όρος «φιλανθρωπία» ορίζεται ως η αγάπη στον άνθρωπο: «φιλῶ τόν ἄνθρωπον», στην αρχαία ελληνική «φιλῶ» σημαίνει αγαπώ. Στον Προμηθέα Δεσμώτη, ο ποιητής Αισχύλος αποδίδει τον όρο φιλάνθρωπος στον τιτάνα ήρωά του. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας που εισάγεται αυτός ο όρος, δηλαδή αυτή η νοητική σύλληψη. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο ποιητής εμπνέεται τον όρο αυτό. Τον Αισχύλο περιβάλλει μία κατάσταση αυτοπραγμάτωσης και ελευθερίας στην αθηναϊκή πολιτεία. Είδε τον άνθρωπο να υψώνεται για να υπερασπίσει την ελευθερία του. Ο Χρυσούς Αιών της κλασικής Ελλάδας είναι ο αιώνας που εμπιστεύεται και αγαπάει και τον πολίτη. Είναι ο αιώνας της πλήρους πολιτειότητας του Eλληνα, της δημοκρατίας.
Το δημοκρατικό γίγνεσθαι γεννιέται μέσα από μία γλώσσα απαράμιλλη και τη γεννάει, αυτοθεσμίζεται και αυτοθεσμίζει. Ο Σοφοκλής επινοεί τον όρο «ὑψίπολις» για τον πολίτη που ενάρετος και υπεύθυνος υπηρετεί την ελεύθερη πολιτεία και πραγματώνεται μέσα σε αυτήν, παροτρύνοντας τους συμπολίτες του στην επιδίωξη αυτού του στόχου, ενώ ο «ἄπολις» στερούμενος αιδούς και δικαιοσύνης δεν ανήκει στην πόλη. Ο Αισχύλος περιγράφει τα επιτεύγματα της φιλανθρωπίας, της αγάπης για τον άνθρωπο.
Τιμώντας την ελληνική γλώσσα, τιμάμε και τους πολιτιστικούς θησαυρούς που δημιούργησε. Η γλώσσα αυτή γεννήθηκε και διαμορφώθηκε ακριβώς στον ίδιο χώρο που γέννησε ένα μοναδικό φαινόμενο για τον πολιτισμό: την ανθρωποκεντρική πολιτεία εν ελευθερία, ενώ περιστοιχιζόταν από δεσποτικές επικράτειες. Ο ελληνικός κόσμος εξελισσόμενος προς την ελευθερία και τη δημοκρατία βάθαινε και πλάταινε τη σκέψη του για την κατάσταση του ανθρώπου και αυτός ο βαθύς στοχασμός και το αγωνιστικό ήθος αποτυπώνονταν στη γλώσσα του.
Για τον λόγο αυτό τα κείμενα της ελληνικής λογοτεχνίας αποτελούν απαράμιλλους πνευματικούς θησαυρούς για τη μελέτη του φαινομένου του ελεύθερου ανθρώπου. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι τα αστείρευτα αυτά κείμενα για την ανθρώπινη κατάσταση σε καθεστώς ελευθερίας δεν δημιουργήθηκαν επειδή τυχαία εμφανίστηκαν διάνοιες στο συγκεκριμένο χωροχρόνο. Είναι πιο λογικό να υποθέσουμε ότι στο ελληνικό ιστορικό γίγνεσθαι ελευθερίας και δημοκρατίας, οι άνθρωποι αυτοί στοχάζονταν βιώνοντάς το, το παρατηρούσαν και παρήγαν ποιητικό, ιστορικό και φιλοσοφικό λόγο, προκειμένου να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του και να το βιώσουν.
Στα κείμενα της ελληνικής γλώσσας καταγράφονταν οι υπαρξιακές αγωνίες του ελεύθερου ανθρώπου, η αυτόνομη υπόστασή του και κυρίως οι προκλήσεις που ορθώνονταν μπροστά του. Η ελληνική γλώσσα από τις πολιτικές κοινωνίες του Ομήρου μέχρι τη γέννηση της δημοκρατίας δημιουργεί πολιτισμό και διαμορφώνεται από αυτόν, βαθαίνοντας και πλαταίνοντας τις διαστάσεις της εκεί που φτάνει η διερεύνηση της υπόστασης του ελεύθερου αυτοθεσμιζόμενου ανθρώπου, του ανθρώπου της δημοκρατίας. Η ελληνική γλώσσα είναι μία απαράμιλλη γλώσσα που εξελισσόμενη δημιουργούσε πνευματικά εργαλεία σε μια αμοιβαία πολιτισμική ανατροφοδότηση με την εξελικτική πορεία του ελληνικού κόσμου, προκειμένου να αποδώσει υψηλές έννοιες για τον αυτόνομο άνθρωπο που προσπαθούσε να αντεπεξέλθει στην υψηλή ευθύνη της αυτοκυβερνώμενης πολιτείας.
Η ανθρωποκεντρική υποστασιοποίηση της ελληνικής γλώσσας την καθιστά μοναδική και απαράμιλλη. Η μοναδικότητα της Ελληνικής τεκμηριώνεται και από το γεγονός ότι το σημαίνον (τα φωνήματα της λέξης) και το σημαινόμενο (το νόημα της λέξης) ταυτίζονται στον μέγιστο βαθμό στην ελληνική γλώσσα. Για παράδειγμα, η λέξη «δημοκρατία» είναι το κράτος του δήμου, δηλαδή η πολιτεία που η πολιτική αρμοδιότητα ασκείται από τους ίδιους τους πολίτες. Η εκφορά της λέξης διαυγάζει και το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου. Αλλά δεν κάνει μόνο αυτό η ελληνική γλώσσα, δηλαδή να είναι ακριβής και περιγραφική στο νοηματικό επίπεδο. Η ελληνική γλώσσα έχει τη δύναμη να διαπλάθει το ήθος του ομιλούντος. Για παράδειγμα, η λέξη «φθόνος» προέρχεται από το ρήμα «φθίνω» που σημαίνει εξασθενώ, γίνομαι κάτι λιγότερο, παρακμάζω. Η ίδια η λέξη μάς προειδοποιεί να μην κάνουμε αυτήν την επιλογή. Στα αγγλικά η λέξη «envy» δεν είναι και περιγραφική των επιπτώσεων αυτής της επιλογής στην προσωπικότητα του ανθρώπου. Κατά τον ίδιο τρόπο, η λέξη «εκδίκηση» βρίσκεται στον αντίποδα των ένδικων μέσων, μας προειδοποιεί ότι κινείται έξω από την περιοχή του δικαίου, άρα μας αποτρέπει. Η αγγλική λέξη «revenge» δεν λειτουργεί αποτρεπτικά στο ηθικό επίπεδο. Τέλος, η ελληνική γλώσσα είναι μία γλώσσα που κινεί τη φαντασία. Ας πάρουμε τη λέξη «άγαλμα» που προέρχεται από το ρήμα «αγάλλω», που σημαίνει ευχαριστιέμαι ψυχικά. Συγκρινόμενη αυτή η λέξη με την αντίστοιχη αγγλική «statue» που προέρχεται από το λατινικό ρήμα «στέκομαι» (στα λατινικά sto/statum), αποτείνεται σε μία διαφορετική κατάσταση: η λέξη «άγαλμα» υποδηλώνει την κίνηση της ψυχής από την ευχαρίστηση, ενώ η λέξη «statue» υποδηλώνει την ακινησία.
Καταλήγουμε ότι αυτό που συνιστά τη μοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας είναι ότι αγαπάει τον άνθρωπο, τον παροτρύνει και τον οδηγεί στην ηθική και πνευματική του ανύψωση. Είναι μία γλώσσα απαράμιλλη, αποτελώντας αφ’ εαυτή ένα εργαλείο δημιουργίας πολιτισμού που ορίζει αυθεντικά και σαφώς τις έννοιες, βαθαίνει και διαμορφώνει το ήθος του ανθρώπου, κινητοποιεί τη φαντασία του. Οι ελληνικές λέξεις δεν είναι μόνο λέξεις, είναι «ταμεῖα σοφίας, ἀρετῆς καί κάλλους». Η γλώσσα κάθε λαού είναι τρόπος σκέψης, έκφρασης και αντίληψης του κόσμου. Και η ελληνική γλώσσα εκφράζει και αποτυπώνει τον πολιτισμό του Ελληνα, έναν πολιτισμό που παραμένει μήτρα για τον παρόντα και μέλλοντα άνθρωπο.
Συμπερασματικά, η ελληνική γλώσσα ως προς αυτό είναι αποκαλυπτική ως ένας θησαυρός ήθους και νοημάτων που δημιουργεί πολιτισμό. Σήμερα το πολιτιστικό παράδειγμα του ελληνικού κόσμου, όπως αποτυπώνεται στα κείμενα της ελληνικής γλώσσας, είναι πιο επίκαιρο και πιο μοντέρνο από ποτέ, ώστε να αφυπνίσει και να νοηματοδοτήσει τον πολιτισμό μας, για να καταστεί ο άνθρωπος αυτοσκοπός και να πάψει να αποτελεί ένα μέσο στον βωμό της κερδοσκοπίας. Η παρακαταθήκη της ελληνικής γλώσσας προτείνει την κοινωνία της αιδούς και της δικαιοσύνης και όχι αυτήν της ύβρεως. Εχει να μας διδάξει σήμερα πολλά.
* Η κ. Πολυβία Παραρά διδάσκει στο τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, ΗΠΑ.