Οι εθνικές επέτειοι και οι εορταστικές εκδηλώσεις που τις συνοδεύουν λειτουργούν ως ισχυροί μηχανισμοί κατασκευής και αναπαραγωγής της συλλογικής μνήμης ενός έθνους. Υπ’ αυτήν την έννοια, αποκτούν διαχρονικά μια έντονα παιδευτική διάσταση, λειτουργώντας ως μέρος του ιδεολογικού οπλοστασίου, μέσω του οποίου οι κοινωνίες κατασκευάζουν επίσης τα αξιακά τους συστήματα, που διέπουν τον τρόπο, με τον οποίο προσλαμβάνουν την περιρρέουσα πραγματικότητα, δρουν, αναστοχάζονται και οραματίζονται.
Καθοριστικό ρόλο στη μακρόσυρτη αυτή διαδικασία κατασκευής, νομιμοποίησης και εμπέδωσης ενός αξιακού συστήματος παίζει το κράτος. Πρόσφατα, η κατανόηση του ρόλου του κράτους στην εξέλιξη της νεότερης ελληνικής ιστορίας διέρχεται μια αισθητή επαναξιολόγηση και αναθεώρηση. Η νέα αυτή προσέγγιση εδράζεται σε δύο διαπιστώσεις: γενικότερα, στην αναγνώριση του καταλυτικού ρόλου του κράτους στον μεγάλο μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας κατά τον τελευταίο αιώνα και, ειδικότερα, στις μείζονες, δομικές αλλαγές, που, αφενός η ένταξη στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και αφετέρου η μεγάλη κρίση των τελευταίων δέκα ετών και ο εξωτερικός έλεγχος που τη συνόδευσε, έχουν επιφέρει στη δομή και λειτουργία του κράτους. Σωρευτικό προϊόν αυτής της μακρόσυρτης διαδικασίας ήταν η, παρά τις ορατές επιβιώσεις νησίδων θεσμικής αλλά και πολιτισμικής δυσλειτουργίας και υστέρησης, μετάβαση της Ελλάδας από τις τάξεις των χωρών ύστερης ανάπτυξης σε αυτές των προηγμένων.
Η λογική αυτής της διαδικασίας οδηγεί αβίαστα στο αίτημα για αλλαγή και του κρατούντος αξιακού υποδείγματος της κοινωνίας μας, κρίσιμο χαρακτηριστικό του οποίου είναι ο έκδηλα συγκρουσιακός του χαρακτήρας, που, με τη σειρά του, εδράζεται σε μια λογική μηδενικού αθροίσματος, βάσει της οποίας το διακύβευμα στην επίλυση κάθε αντιπαράθεσης είναι νομοτελειακά (α) η νίκη ή η ήττα, (β) η κατίσχυση και εξουδετέρωση του αντιπάλου και όχι ο συμβιβασμός, ως ακριβοδίκαιος (fair) τρόπος επίλυσης διαφορών, και, τέλος, (γ) η υποκατάσταση του ουσιαστικού διαλόγου από παράλληλους μονολόγους, ή, άλλως, από «διαλόγους κουφών».
Δομικά χαρακτηριστικά αυτού του υποδείγματος αποτελούν (1) η απουσία σεβασμού προς τον άλλο, (2) η διάχυτη έλλειψη εμπιστοσύνης, αυτού του μείζονος βαρύτητας κοινωνικού κεφαλαίου, η απουσία του οποίου επηρεάζει αρνητικά την κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη και υποσκάπτει την ευημερία και την πρόοδο μιας κοινωνίας, (3) η εκτεταμένη ανασφάλεια, που προκύπτει από μια τέτοια κατάσταση, (4) η εργαλειακή και καιροσκοπική προσέγγιση του δημόσιου διαλόγου, που συνοδεύεται από έντονη ροπή προς τακτικισμούς, (5) η έλλειψη σταθερού θεσμικού πλαισίου για δημόσιο διάλογο και χάραξη πολιτικής, (6) η προσφυγή σε προσεγγίσεις βραχυπρόθεσμων οριζόντων, (7) ο φορμαλισμός και η απώλεια ουσίας στον δημόσιο διάλογο και (8) η αμυντική, φοβική και έντονα εσωστρεφής θεώρηση του κόσμου.
Καθώς, στο κατώφλι της τρίτης εκατονταετηρίδας του ελεύθερου βίου του έθνους μας, αναζητούμε στόχους και οράματα για το μέλλον, ο ρόλος του κράτους στη διαμόρφωση ενός εναλλακτικού αξιακού υποδείγματος, βασισμένου στη λογική θετικού αθροίσματος και εξωστρέφειας, καθίσταται και πάλι καταλυτικός. Στην αναζήτηση αυτή δεσπόζοντα ρόλο καλείται να παίξει τόσο ένα κατάλληλα αναμορφωμένο εκπαιδευτικό σύστημα, (σε όλες ανεξαιρέτως τις βαθμίδες του) όσο και οι μηχανισμοί παραγωγής πολιτισμού και παιδείας στην κοινωνία μας.
Στο εγχείρημα αυτό, μπορούμε να αντλήσουμε διδάγματα και έμπνευση από την πολύτιμη εμπειρία ευρωπαϊκών κοινωνιών, όπως η Ιρλανδία, η Φινλανδία και η μετακομμουνιστική Τσεχία, ο ριζικός, μακρόπνοος και οραματικός μετασχηματισμός των συστημάτων εκπαίδευσης και παραγωγής παιδείας των οποίων διασφάλισε την εκτόξευσή τους, σε διάστημα τριών περίπου δεκαετιών, από τις τάξεις των πτωχών κοινωνιών ύστερης ανάπτυξης σε πρωτοπόρους σε παγκόσμιο επίπεδο, με συνακόλουθα πολλαπλασιαστικά οφέλη για το σύνολο της κοινωνίας, της οικονομίας και της ποιότητας της δημοκρατίας τους.
Μεγάλη η πρόκληση, αλλά και όραμα ικανό να οδηγήσει σε ένα μεγάλο βήμα εμπρός στη μακρόσυρτη, συχνά επώδυνη, αλλά και πλήρη επιτυχιών πορεία μετασχηματισμού της χώρας μας. Καλή μας επιτυχία.
* Ο κ. Νικηφόρος Διαμαντούρος είναι ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ, Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής (2003-2013).
Περισσότερα άρθρα του αφιερώματος της «Κ» με τίτλο: «Ελλάδα του ’21, του σήμερα και του αύριο»