Μελετώντας κανείς τις ιδέες που πυροδότησαν την εθνική μας Επανάσταση, όπως αυτές αποτυπώθηκαν στα επαναστατικά συντάγματα, θα κατέληγε στη διαπίστωση ότι ο νεογέννητος ελληνικός συνταγματισμός διαπνεόταν, κυρίως αν όχι αποκλειστικά, από την ιδέα της Ελευθερίας.
Η πρόσληψη αυτή της εθνικής μας Επανάστασης αντικατόπτριζε, είναι αλήθεια, μια ιστορική πραγματικότητα και ανταποκρινόταν σε έναν διακαή πόθο: εκείνη της εθνικής και πολιτικής απελευθέρωσης. Μόνο που η ιδέα της Ελευθερίας, η οποία ήταν αναμφισβήτητα η κεντρική ιδέα της Επανάστασης, δεν είχε στην προκειμένη περίπτωση μόνον απελευθερωτικό χαρακτήρα, δηλαδή την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού μαζί με τη σουλτανική δεσποτεία, αλλά και μια θετική, ιστορικής σημασίας προοπτική: την εγκαθίδρυση ενός νέου, κυρίαρχου, κράτους και ενός νέου και σύγχρονου πολιτικού καθεστώτος, που δεν ήταν άλλο από το δημοκρατικό (ρεπουμπλικανικό) πολίτευμα.
Την εποχή εκείνη, εποχή της κατάρρευσης των απολυταρχικών καθεστώτων και των αυτοκρατοριών, εποχή που διαδίδονταν οι ιδέες του Διαφωτισμού και οι θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου, του φυσικού δικαίου και των «φυσικών» δικαιωμάτων του ανθρώπου, η Ελευθερία ήταν, πράγματι λέξη μαγική, μεταφυσική, αφού ήταν χαραγμένη άλλωστε στη φύση του ανθρώπου. Αντίθετα ο όρος δημοκρατία απουσίαζε ή επισκιαζόταν. Ηταν μάλιστα για πολλούς όρος κακόηχος, με αρνητική σημασία. Προτιμούσαν τον χαρακτηρισμό Republic, που ακολουθούν ακόμη και σήμερα.
Η επίκληση, ωστόσο, της έννοιας της Ελευθερίας, έτσι γενικά και αόριστα όταν την αναφέρουμε και την εννοούμε μάλιστα με όρους σημερινούς, φορτίζεται νοηματικά και προσλαμβάνει περισσότερες σημασίες. Καλύπτει διαφορετικές πραγματικές καταστάσεις, όπως την εθνική, την πολιτική ή την ατομική αυτονομία, τις οποίες συναιρεί σε μία.
Η πρωταρχική σημασία της, που επικάλυπτε όλες τις άλλες, ήταν χωρίς αμφιβολία εκείνη της εθνικής ελευθερίας, της εθνικής απελευθέρωσης Ο πρώτος, θετικός, στόχος της Επανάστασης ήταν άρα η εγκαθίδρυση ενός εθνικού κράτους. Και για να γίνει αυτό θα έπρεπε να διαπλαστεί και εμπεδωθεί επειγόντως η έννοια του έθνους, που θα ενεργούσε ως ενοποιητικός ιστός όλων των ελληνόφωνων, απανταχού της οικουμένης, που συμμερίζονταν την ίδια μοίρα, σέβονταν τις ίδιες παραδόσεις, είχαν την ίδια θρησκευτική πίστη, τη χριστιανική και θεωρούσαν ότι ανήκαν στην ίδια φαντασιακή κοινότητα, στην ίδια εθνότητα. Μια εθνότητα εν εξεγέρσει που πάσχιζε να μετασχηματιστεί σε έθνος. Ο ενοποιητικός, πολιτικά, ρόλος της έννοιας του έθνους ήταν πρωταρχικής σημασίας και ενήργησε ως καταλύτης τότε για τη δημιουργία ενός εθνικού κράτους.
Μέσα από τη ζύμωση ιδεών και συναισθημάτων, τόσο την προεπαναστατική περίοδο όσο και στην επαναστατική, η πρώτη σημασία της λέξης «Ελευθερία» ήταν άρα «εθνική κυριαρχία». Με δύο παράλληλα όμως και αλληλοεξαρτώμενα μεταξύ τους επιμέρους νοήματα: την εθνική κυριαρχία με τη σημασία της δημιουργίας ενός ανεξάρτητου κυρίαρχου κράτους – και όχι ενός ημι-κυρίαρχου, όπως είχαν σκεφτεί ορισμένες προστάτιδες δυνάμεις. Δήλωνε, έπειτα, την εθνική κυριαρχία με τη σημασία της κυριαρχίας του έθνους, της αφηρημένης αυτής φαντασιακής κοινότητας, στην οποία συμπεριλαμβανόταν και ο ενεστώς λαός. Ο λαός, ως οργανωμένη πολιτικά ενότητα ελεύθερων και ίσων πολιτών, που θα αναλάμβανε αυτός, ως κυρίαρχος, και όχι ένας μονάρχης ή μια ολιγαρχία αστών και προεστών, τη διακυβέρνηση του τόπου.
Το αίτημα αυτό αποτυπώθηκε, σε όλα τα επαναστατικά συντάγματα. Στο Σχεδίασμα του Ρήγα ο λαός ονοματίζεται Αυτοκράτωρ, και στο άρθρο 21 αναφέρεται ότι «η Δημοκρατία παριστάνει όλον το έθνος, το πλήθος του λαού, το οποίον είναι ως θεμέλιον της εθνικής παραστάσεως, και όχι μόνον οι πλούσιοι ή οι προεστοί, τουρκιστί κοντζιαμπάσιδες».
Στο επαναστατικό Σύνταγμα της Τροιζήνος του 1827 καθιερώνεται εξάλλου ρητά η αρχή της εθνικής κυριαρχίας, έτσι όπως ισχύει και σήμερα: «Η Κυριαρχία ενυπάρχει εις το Εθνος, πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού, και υπάρχει υπέρ αυτού».
Η αρχή της εθνικής κυριαρχίας δεν είναι, ωστόσο, τίποτε άλλο παρά η συνταγματική όψη της πολιτικής ελευθερίας, της δυνατότητας δηλαδή συλλογικού αυτοπροσδιορισμού του λαού, με τη μεσολάβηση των εκλεγμένων αντιπροσώπων του. Η πολιτική ελευθερία ακολουθούσε άρα την εθνική και συμπορευόταν μαζί της.
Και όπως στην Επανάσταση συμμετείχαν όλοι οι υπόδουλοι στην οθωμανική δεσποτεία, όλοι οι αυτόχθονες ή ετερόχθονες χριστιανοί, ως όμοιοι και ίσοι μεταξύ τους, έτσι και στη διακυβέρνηση του τόπου νομιμοποιούνταν να συμμετάσχουν όλοι οι αγωνιστές, ως φορείς ίσου ποσοστού κυριαρχίας και ελευθερίας, χωρίς καμία διάκριση. Η πολιτική ισότητα, θεμέλιος λίθος κάθε Δημοκρατίας, έφερε μέσα της, ως αυτονόητη συνθήκη, και την προσωπική ελευθερία και ασφάλεια. Θεσμικά, επομένως, το αίτημα της Δημοκρατίας εμπεριείχε στην Ελλάδα εκείνο της ίσης ελευθερίας, της ισότητας δικαιωμάτων και ελευθεριών. Είμαστε όλοι εξίσου ελεύθεροι, επειδή είμαστε ίσοι, και το αντίστροφο, είμαστε όλοι ίσοι τυπικά, επειδή αναγνωρίζει ο ένας τον άλλο ως όμοιό του, εξίσου ελεύθερο, όπως είναι και ο εαυτός του.
Τα επαναστατικά συντάγματα μας δείχνουν ότι ο δρόμος της ελευθερίας περνούσε αναγκαστικά και διασταυρωνόταν με τη δημοκρατία. Το όραμα ενός δημοκρατικού πολιτεύματος είναι αυτό που έφερε μέσα του την ατομική ελευθερία, την αυτονομία του καθένα και όχι το αντίστροφο.
Σχηματοποιώντας, θα έλεγα ότι η Επανάσταση ήταν, πρώτα από όλα και πάνω από όλα εθνική – και όχι κοινωνική ή ταξική. Ως προς το πολίτευμα αναμφίβολα δημοκρατική, ενώ ως προς την οργάνωση της κοινωνίας, της civil society και τη θέση του ατόμου σε αυτήν, στο μέτρο που διακήρυξε, ρητά και ειδικά, τα «δίκαια του Ανθρώπου», και κάθε ανθρώπου, και φιλελεύθερη.
* Ο κ. Αντώνης Μανιτάκης είναι ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ, πρόεδρος του επιστημονικού συμβουλίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.