Το παρόν άρθρο εξετάζει αρχικά την άποψη της Ψυχανάλυσης για την ανδρική ομοφυλοφιλία και κατόπιν την ψυχαναλυτική θέση αναφορικά με την ομοφυλοφιλία και την απόκτηση παιδιών. Πως φωτίζει η ψυχανάλυση την ομόφυλη επιλογή ερωτικού παρτενέρ; Σε μια κοινωνία που διαρκώς μεταβάλλεται σείοντας τα παραδοσιακά οικογενειακά σχήματα πως τοποθετείται η ψυχανάλυση σε σχέση με την επιθυμία των ομόφυλων ανδρών για οικογένεια;
Στις 9 Απριλίου του 1935 ο Φρόιντ απαντάει με επιστολή του σε μια άγνωστη του μητέρα από την Αμερική, η οποία του εκμυστηρεύεται την αγωνία της πως ο γιός της δεν είναι ετεροφυλόφιλος. Ο ίδιος της εξηγεί, με περίσσεια ειλικρίνεια και ευαισθησία, πως δεν έχει απολύτως κανένα λόγο να ανησυχεί καθώς οι ομοφυλόφιλοι δεν εμπίπτουν σε ιδιότυπη κατηγορία και η ομοφυλοφιλία δεν αποτελεί εκφυλισμό, ασθένεια ή ντροπή.
Αναζητώντας την ουσία της ομοφυλοφιλίας ο Φρόιντ εγκατέλειψε διαζευκτικά ερωτήματα για το αν η τελευταία είναι αμιγώς έμφυτη ή επίκτητη και μετά από εμβριθή διεπιστημονική μελέτη έδωσε έμφαση στην ψυχική γένεση της ομοφυλοφιλίας χαρακτηρίζοντάς την ως μια διαφορετική κατεύθυνση της σεξουαλικής ορμής. Συνάμα, δεν απέκλεισε τη σημασία των τυχαίων βιωματικών παραγόντων στους οποίους το άτομο ενδέχεται να εκτεθεί κατά την παιδική του ηλικία π.χ φυσική ή συναισθηματική απουσία του πατέρα, εμπειρία αποπλάνησης, κ.α. Τα παραπάνω γεγονότα όμως δεν αρκούν από μόνα τους ώστε να παγιωθεί μια ομόφυλη εκλογή.
Σε τι ακριβώς συνίσταται η διαφορετική τροχιά που λαμβάνει η λίμπιντο στην ομοφυλοφιλία; Μπορεί κανείς να συλλογιστεί την λίμπιντο σαν μια δύναμη υδραυλικού τύπου με την ικανότητα να επενδύεται, να αγκιστρώνεται, να αιωρείται και να εγκαταλείπει όχι μόνο ανθρώπους αλλά και φάσεις ανάπτυξης συμβάλλοντας δραστικά στην διαμόρφωση του χαρακτήρα και του σεξουαλικού προσανατολισμού.
Πιστός σε εκείνη
Σημείο εκκίνησης σε αρκετές περιπτώσεις ομοφυλοφιλίας αποτελεί μια έντονη σχέση με την μητέρα η οποία χαρακτηρίζεται από εξαιρετική συναισθηματική εγγύτητα και απαράμιλλη τρυφερότητα. Πρόκειται για μια σχέση που εκτυλίσσεται τα πρώιμα κρίσιμα χρόνια της ζωής του παιδιού ικανοποιώντας πλήρως όχι μόνο κάθε ψυχική αλλά και κάθε φυσική ανάγκη επιβίωσης με επίδραση καταλύτη. Ο ισχυρός αυτός δεσμός με την μητέρα πιθανόν να ενθαρρύνεται τόσο από την ίδια, από την ιδιοσυγκρασία του παιδιού αλλά και από τον χαρακτήρα του πατέρα, είναι ικανός να δημιουργήσει μια σύντομη καθήλωση στο πρόσωπό της φράζοντας τον δρόμο προς το άλλο φύλο. Η λίμπιντο σταματάει στο πρόσωπο της μητέρας οδηγώντας το άτομο σε μελλοντικές ερωτικές επιλογές ναρκισσιστικού τύπου, με την ψυχαναλυτική έννοια. Συνήθως, η οριστική απόφαση για την σεξουαλική κατεύθυνση, στιγμή ορόσημο για την ζωή ενός ανθρώπου, λαμβάνει χώρα λίγο μετά την εφηβεία. Ταυτιζόμενος ο γιός με την μητέρα, και εφόσον τα τρυφερά του συναισθήματα προς εκείνη δεν επιτρέπεται να γίνουν αισθησιακά, ο ίδιος θα τείνει να στρέφει το ερωτικό του ενδιαφέρον σε άτομα του ίδιου φύλου.
Επιδιώκει να τα αγαπήσει και να τα φροντίσει ακριβώς όπως τον ίδιο η μητέρα του, αλλά κυρίως στους συντρόφους του θα αναζητήσει τον εαυτόν του. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, οι χάρες μιας γυναίκας ενδέχεται να μην αφήσουν ασυγκίνητο έναν ομοφυλόφιλο άντρα με τον ίδιο όμως να σπεύδει να μεταφέρει τον ενθουσιασμό που ένιωσε σ’ έναν άλλον άντρα, παραμένοντας έτσι πιστός στο πρωταρχικό μητρικό πρόσωπο.
Με άλλα λόγια στην ανδρική ομοφυλοφιλία, παρατηρούμε τη λίμπιντο να σταματά σε συγκεκριμένα στάδια εξέλιξης ακριβώς εκεί όπου η ορμή βίωσε την απόλυτη πληρότητα, στην αγκαλιά της τροφού. Θα χρειαστεί να διευκρινίσουμε πως σταματήματα και παραλλαγές της λίμπιντο έχουμε και στην περίπτωση της ετεροφυλοφιλίας. Θα δώσουμε το παράδειγμα του φετίχ όπου ο ετερόφυλος άνδρας, είναι αδύνατο, χωρίς το τελευταίο να επιτύχει σεξουαλική διέγερση και εκτόνωση της σεξουαλικής έντασης. Δεν υπάρχει στην σεξουαλικότητα και στο συστατικό στοιχείο της, την φαντασίωση, το «φυσιολογικό» με την στενή έννοια του όρου.
Ψυχική διαδρομή
Αντιληφθήκαμε έως εδώ ότι η επιλογή ερωτικού συντρόφου είναι αποτέλεσμα ψυχικής διαδρομής και επομένως η έλξη των αντιθέτων δεν είναι δεδομένη. Κυρίως όμως η ψυχανάλυση ανέδειξε την απόκλιση μεταξύ βιολογικού φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού. Η θεωρία της αμφισεξουαλικότητας εξήγησε πως στον άνθρωπο συνυπάρχουν βιολογικά (αν και σε ατροφία) αλλά και ψυχικά χαρακτηριστικά και των δυο φύλων. Ως ενήλικες απολαμβάνουμε την σεξουαλικότητά μας, ξεχνώντας όμως πως για να αποκτήσει την τρέχουσα μορφή της έχει διατρέξει αρκετά διαφορετικά στάδια.
Μακριά από σεμνοτυφίες ο Φρόιντ εξήγησε πως η σεξουαλικότητα στον άνθρωπο δεν εκρήγνυται στην εφηβεία αλλά πρωτοεμφανίζεται στην παιδική ηλικία με ιδιότυπο καθεστώς. Μας επεσήμανε πως δεν αδικούμε το παιδί αν του αποδώσουμε ένα βαθμό ομοφυλοφιλίας, πράγμα που αναδεικνύεται από τις κοινές αυτοερωτικές δραστηριότητες των παιδιών και των δύο φύλων (αυνανισμός, πιπίλισμα). Άλλωστε, οι στενές και τρυφερές φιλίες που παρατηρούνται στη φάση της προεφηβείας μεταξύ αγοριών και μεταξύ κοριτσιών αντανακλούν ακριβώς το ίδιο.
Ο Φρόιντ θα καταλήξει πως όλοι μας είμαστε ικανοί για ομόφυλη επιλογή και μάλιστα οι περισσότεροι την έχουμε ήδη κάνει ασυνείδητα. Επίσης, η έκφραση της ομοφυλοφιλίας είναι συναρτώμενη με το κατά πόσο κοινωνικά κατακριτέα είναι. Σε κοινωνίες, όπου τα ταμπού δεν έχουν εξέχουσα θέση, δε χωρά αμφιβολία πως ο αριθμός των ομοφυλοφίλων θα ήταν μεγαλύτερος. Μετά τα παραπάνω αντιλαμβανόμαστε πως οι φράσεις: «καθαρόαιμο αρσενικό» ή «ατόφιο θηλυκό» παραμένουν θεωρητικές ή φαντασιακές κατασκευές που δεν ανταποκρίνονται στην πολυπλοκότητα του ανθρώπινου είδους.
Αναρχία στην Φαντασίωση
Έχοντας ως θεωρητικό υπόβαθρο όλα τα παραπάνω, και πριν απαντήσουμε στο δεύτερο καυτό ερώτημά μας, είναι σημαντικό να θέσουμε το στίγμα της εποχής μας. Διανύουμε την εποχή της παρακμής του πατέρα με άμεση συνέπεια την εμφάνιση των νέων οικογενειακών τροπικοτήτων. Ακούγεται λοιπόν η άποψη πως τα παιδιά των ομόφυλων ζευγαριών κινδυνεύουν από ψυχικές διαταραχές ακριβώς επειδή δεν μεγαλώνουν σε «φυσιολογικά» περιβάλλοντα. Η ψυχαναλυτική γνώση και κλινική εμπειρία καταθέτει ότι τα παιδιά των ομόφυλων ζευγαριών δεν είναι περισσότερο εκτεθειμένα σε ψυχικό επίπεδο από ότι τα παιδιά των ετερόφυλων. Ο διακεκριμένος Γάλλος ψυχαναλυτής Ζακ-Αλέν Μιλέρ μάλιστα σχολιάζει πως τα παιδιά των ομόφυλων ζευγαριών ενδέχεται να πάνε καλύτερα από αυτά των ετερόφυλων.
Αυτό που σοκάρει είναι ότι οι ομοφυλόφιλοι μπορούν να φαντασιωθούν και να επιδιώξουν να γίνουν γονείς ακριβώς επειδή η σεξουαλικότητά τους δεν θεωρείται «φυσιολογική». Ενώ στους ετεροφυλόφιλους η φαντασίωση και η επιθυμία της γονεϊκότητας θεωρείται δόκιμη γιατί η σεξουαλικότητά τους θεωρείται η «αρμόζουσα». Σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή Ρεζινάλντ Μπλανσέ αυτό που θορυβεί είναι η ελευθερία της φαντασίωσης, της οποίας όμως η φύση είναι ούτως ή άλλως αχαλίνωτη και απείθαρχη. Δεν υπάρχει φρένο στην σεξουαλική φαντασίωση αλλά ούτε και στα όνειρα κάποιου να γίνει γονιός.
Λειτουργίες -vs- Βιολογική ανατομία
Ο Λακάν στο διάσημο κείμενό του « Σημείωμα για το παιδί» αναφέρεται σε δυο θεμελιώδεις λειτουργίες αναγκαίες έτσι ώστε το παιδί από αντικείμενο που αναπόφευκτα έρχεται στα χέρια των γονιών του να καταστεί μετέπειτα υποκείμενο στη δική του ζωή. Πρόκειται για την πατρική και μητρική λειτουργία, διακριτές μεταξύ τους και με σημαντικές επιπτώσεις στο παιδί.
Η πατρική λειτουργία για την Λακανική Ψυχανάλυση εδραιώνεται σε δυο ακρογωνιαίους λίθους. Αρχικά ο πατέρας είναι αυτός που απαγορεύει την αιμομικτική απόλαυση• στην ζωή υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες με ποιους μπορούμε να κάνουμε σεξ και με ποιους όχι.
Ο άγραφος κανόνας της απαγόρευσης της αιμομιξίας είναι ο πρωταρχικός νόμος που συμπυκνώνει όλους τους υπόλοιπους που καλούμαστε να ενσωματώσουμε. Κατά δεύτερον, ο πατέρας δεν βρίσκεται στη ζωή του παιδιού μόνο για να απαγορέψει αλλά και για να λειτουργήσει ως εγγύηση. Μέσα από την προσωπική του στάση στην οικογένεια και στην κοινωνία ενσαρκώνει πως ο νόμος μπορεί να συμπορευθεί με την επιθυμία και ο ευνουχισμός με μια δημιουργική ζωή. Ένας νόμος που δεν ζει στους κόλπους της επιθυμίας αλλά και μια επιθυμία που δεν πλαισιώνεται από κανόνες οδηγεί στην τρέλα.
Η μητέρα με την σειρά της δεν αγαπάει εξιδανικευμένα και δεν απευθύνει τις φροντίδες της γενικά. Αντιθέτως, αγαπάει άκρως προσωποποιημένα στοχεύοντας τα ανεπανάληπτα χαρακτηριστικά του παιδιού της που το κάνουν να ξεχωρίζει από τα άλλα παιδιά και που το καθιστούν για εκείνη ασύγκριτο. Ο Λακάν στο 100 σεμινάριο θα σχολιάσει πως «αγάπη είναι αγάπη για το όνομα» δηλαδή για το μοναδικό αυτό ον που ήρθε στην ζωή μου. Προκειμένου ένας άνθρωπος να αγαπήσει τον εαυτό του χρειάζεται πρωτίστως να έχει αγαπηθεί από την μητέρα του για αυτό που είναι και να έχει έρθει αντιμέτωπος με ένα μητρικό βλέμμα που αναβλύζει από ζωτικότητα και επιθυμία για τον ίδιο. Πόσες μητέρες όμως δεν γεννούν τα παιδία τους και τα πετούν σαν ένα κομμάτι σάρκας σε κάδους σκουπιδιών ή τα εγκαταλείπουν σε αποβάθρες του μετρό; Εν ολίγοις, μητέρα δεν είναι μόνο το ωάριο και πατέρας το σπερματοζωάριο.
Οι γονείς που αναλαμβάνουν ένα παιδί στο όνομά τους είναι αυτοί που με τις ελλείψεις και τις αδυναμίες τους επιθυμούν το παιδί τους, αποτελώντας για αυτούς ένα πολύτιμο αντικείμενο επενδυμένο με συναισθήματα. Αυτό που κυρίως ενδιαφέρει την Ψυχανάλυση είναι ο Πατρικός νόμος και η Επιθυμία της Μητέρας να ενσαρκώνονται στην ζωή του παιδιού. Ακριβώς όμως επειδή πρόκειται για λειτουργίες, ουδόλως την αφορά εάν η εν λόγω ενσάρκωση αντιστοιχεί σε ανθρώπους με συγκεκριμένο βιολογικό φύλο. Συνεπώς, ψυχαναλυτικά μιλώντας, η σεξουαλική κατεύθυνση των γονιών δεν παίζει κανένα ρόλο!
Mehr Licht
Ο Φρόιντ αποφάσισε να σπουδάσει ιατρική εμπνεόμενος από το ποιητικό έργο του Γκαίτε, μας αναφέρει ο Λακάν. «Mehr Licht» έγραφε ο Γκαίτε, δηλαδή «Περισσότερο Φως». Αυτό είναι η ψυχανάλυση στην ζωή ενός ανθρώπου, έτσι ώστε ο καθένας και η καθεμία να ζει την ζωή όπως του ταιριάζει μακριά από κοινωνικές επιταγές που φυλακίζουν και στερεοτυπικές νόρμες που καταδικάζουν ζωές.
Mehr Licht λοιπόν!
*Η Ηρώ Ζουμποπούλου είναι ψυχαναλύτρια.