Καθημερινά ο πολίτης αντιμετωπίζει την άρνηση της διοίκησης για την ελεύθερη και αδιακώλυτη πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα με την επίκληση του νόμου περί της προστασίας προσωπικών δεδομένων ευθέως ή διά παραπομπής σε διάταξη νόμου που το προβλέπει ακόμη και εμμέσως.
Σε πρώτη ανάγνωση προκύπτει μια φαινόμενη αντίθεση μεταξύ του ατομικού δικαιώματος της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, που απαντάται στη διάταξη του άρθρου 9 Α του Συντάγματος και της αρχής της διαφάνειας, που απαντάται στη διάταξη του άρθρου 10 παρ. 3 του Συντάγματος, ιδίως όταν σε διοικητικά έγγραφα ενσωματώνονται και προσωπικά δεδομένα. Το πρόβλημα αυτό παρουσιάζεται κυρίως όταν με την επίκληση της προστασίας των προσωπικών δεδομένων στην καθημερινή πρακτική της δράσης της διοίκησης και των ελεγκτικών μηχανισμών του κράτους, δημιουργούνται καταστάσεις ή νομοθετικές ρυθμίσεις που έχουν επιπτώσεις στη σωστή, εύρυθμη και αποτελεσματική λειτουργία της δημόσιας διοίκησης για τη μη ικανοποίηση νομίμων αιτημάτων των πολιτών κατά παράβαση των αρχών της χρηστής διοίκησης ή ακόμη κατά κατάχρηση των σχετικών διατάξεων και έλλειμμα πληροφόρησης.
Η αρχή της διαφάνειας αποσκοπεί στην αποκάλυψη και τον ουσιαστικό έλεγχο της δράσης των δημοσίων αρχών. Με το άρθρο 5 Α παρ. 1 του Συντάγματος ορίζονται οι προϋποθέσεις πρόσβασης του πολίτη στα διοικητικά έγγραφα, που επιτρέπεται κατόπιν αίτησης του ενδιαφερομένου με τη συνδρομή όμως εύλογου ενδιαφέροντος για τα δημόσια έγγραφα ή ειδικού εννόμου συμφέροντος για τα ιδιωτικά έγγραφα.
Με το άρθρο 5 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας (ν. 2690/1999) θεσπίσθηκε η αρχή της δημοσιότητας και της διαφάνειας της δράσης της διοίκησης με την παροχή προς πάντα ενδιαφερόμενο της δυνατότητας γνώσεως των διοικητικών εγγράφων, που είναι όλα τα έγγραφα που συντάσσονται από δημόσιες υπηρεσίες, είτε με επιτόπια μελέτη αυτών είτε με λήψη αντιγράφων.
Με τον ν. 3861/2010 θεσπίσθηκε για την ενίσχυση της διαφάνειας το διαδικτυακό πρόγραμμα «Διαύγεια» που εισάγει την υποχρέωση ανάρτησης όλων των πράξεων των κυβερνητικών και διοικητικών οργάνων στο Διαδίκτυο. Ετσι ο πολίτης μπορεί να έχει πρόσβαση στο σύνολο των αποφάσεων που εκδίδουν τα κυβερνητικά όργανα, οι φορείς του στενότερου και ευρύτερου δημόσιου τομέα, οι ανεξάρτητες αρχές και οι ΟΤΑ.
Η ανάρτηση προσωπικών δεδομένων στο διαδικτυακό πρόγραμμα «Διαύγεια» πραγματοποιείται αποκλειστικά για τους σκοπούς ενίσχυσης της διαφάνειας της κρατικής δράσης και ελέγχου αυτής από τον πολίτη, όπως καθορίζεται στον νόμο 3861/2010, όπως ισχύει και η περαιτέρω χρήση αυτών γίνεται πάντοτε με την επιφύλαξη της τήρησης των διατάξεων του ν. 2472/1997 «Προστασία του ατόμου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα» που εκδόθηκε σε συμμόρφωση με τις 94/56 και 95/46 ευρωπαϊκές οδηγίες.
Η αρμόδια διοικητική αρχή μπορεί να αρνηθεί την ικανοποίηση του αιτήματος του πολίτη για την πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα, στις περιπτώσεις που τα έγγραφα αφορούν την ιδιωτική ή οικογενειακή ζωή τρίτου ή αν παραβλάπτεται απόρρητο, το οποίο προβλέπεται από ειδικές διατάξεις, σε κάθε όμως περίπτωση το ζήτημα επιλύεται δικαστικά. Επίσης, η διοίκηση μπορεί να αρνηθεί την πρόσβαση και στις περιπτώσεις που αυτή μπορεί να δυσχεράνει ουσιωδώς την έρευνα δικαστικών, αστυνομικών ή στρατιωτικών αρχών σχετική με την τέλεση ποινικού ή πειθαρχικού αδικήματος ή διοικητικής παράβασης. Τα ίδια κριτήρια ισχύουν κατά τη διαδικτυακή ανάρτηση με το πρόγραμμα «Διαύγεια» των διοικητικών πράξεων και των δημόσιων εγγράφων. Αντίθετα, η διοίκηση υποχρεούται να παράσχει κάθε συνδρομή όταν διενεργείται δικαστική, αστυνομική ή διοικητική έρευνα.
Το μεγάλο πρόβλημα για τη διοίκηση ανακύπτει όταν στα δημόσια έγγραφα για τα οποία επιζητείται η πρόσβαση έχουν ενσωματωθεί και προσωπικά δεδομένα. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να εφαρμόζονται συνδυαστικά και κατά περίπτωση οι διατάξεις του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας και του ν. 2472/1997 με εφαρμογή της «αρχής της πρακτικής εναρμόνισης», δηλαδή με ανάλογο περιορισμό των συγκρουόμενων συνταγματικών δικαιωμάτων.
Για τη σωστή διαχείριση του ευαίσθητου αυτού θέματος από τα όργανα του δημόσιου τομέα απαιτείται, εκτός από τη σύμφωνα με τις αρχές της χρηστής διοίκησης λειτουργία τους και η θετική σύμπραξη της εκάστοτε κυβέρνησης με το να μη θεσπίζονται διατάξεις που εμποδίζουν τον έλεγχο και τη λογοδοσία με την ψευδεπίγραφη εξαίρεση ότι πρόκειται περί απορρήτου ή ευθέως χωρίς αιτιολογία, όπως έχει συμβεί με τις χρηματοδοτήσεις με δημόσια ή ευρωπαϊκά χρήματα ερευνητικών προγραμμάτων ή επιχορηγήσεων από το ΕΣΠΑ, ή με τη μη υποβολή δηλώσεων «πόθεν έσχες» παρά υπόχρεων και ούτε πρέπει μετά την επάνοδο στην κανονικότητα να τεθεί έστω και εμμέσως τέτοια ρήτρα για τον απολογισμό της διαχείρισης της πανδημίας.
Η όλη ρύθμιση εντάσσεται στο δικαιικό σύστημα του κράτους δικαίου, σύμφωνα με το οποίο, κατόπιν αξιολόγησης, διαβαθμίζεται με αντικειμενικά κριτήρια η παρεχόμενη από τα αρμόδια όργανα έννομη προστασία για διαφάνεια, πληροφόρηση και περαιτέρω επεξεργασία για τα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα όπως και για τα στοιχεία δημόσιου συμφέροντος.
* Ο κ. Λέανδρος Τ. Ρακιντζής είναι αρεοπαγίτης ε.τ.