Η δημόσια συζήτηση για την Επανάσταση του 1821 επικεντρώνεται συχνά γύρω από το ζήτημα των μύθων. Η ιστορία αποσκοπεί στην αποκάλυψη της αλήθειας και, από την άποψη αυτή, η αποδόμηση των μύθων ανήκει στο DNA της ιστορίας. Από την άλλη όμως, η ανάδειξη των μύθων δεν μπορεί να αναιρεί τα σύμβολα και τα γεγονότα που κρύβονται πίσω από τους μύθους. Τα σύμβολα αποτελούν τα ορατά σημάδια της μη ορατής – συμβολιζόμενης πραγματικότητας. Αλλωστε, η λέξη σύμβολο προέρχεται από το ρήμα «συμβάλλω», δηλαδή τοποθετώ μαζί το ορατό με το μη ορατό, το υλικό με το άυλο. Αλλά ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι μέσα από παραδείγματα:
Παρότι τις ημέρες εκείνες υπήρχαν συσκέψεις και εχθροπραξίες στην ευρύτερη περιοχή της Αγίας Λαύρας, κανείς δεν πιστεύει ότι οι Ελληνες αποφάσισαν ξαφνικά το πρωινό της 25ης Μαρτίου να κηρύξουν την Επανάσταση. Η εξέγερση του 1821 δεν ξεκίνησε σε μια ημέρα και ήταν το αποτέλεσμα μακροχρόνιων διεργασιών σε περισσότερα επίπεδα (εθνικό, κοινωνικό, θρησκευτικό, οικονομικό), είχε προετοιμασθεί από προεπαναστατικές συνελεύσεις και εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο του Διαφωτισμού, της άνθησης της παιδείας, της ανάπτυξης του εμπορίου και των επαναστατικών ρευμάτων της εποχής εκείνης. «Πολεμικό ανακοινωθέν» που να κηρύσσει την επανάσταση των Ελλήνων την ημέρα εκείνη, δεν υπήρξε. Πώς άλλωστε θα μπορούσε να υπάρξει, αφού δεν υφίστατο ακόμη κεντρική εξουσία και η Επανάσταση του 1821 ξεκίνησε με τοπικές εξεγέρσεις;
Η 25η Μαρτίου ως ημέρα εορτασμού του αγώνα της εθνικής ανεξαρτησίας επικράτησε κυρίως λόγω της εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, αποτυπώνοντας έτσι και τη δύναμη της Εκκλησίας αλλά και τη χριστιανική θρησκεία ως ενοποιητικό στοιχείο των επαναστατημένων Ελλήνων.
Κάθε επανάσταση, αν θέλει να είναι μαζική και να επικρατήσει, είναι πολυσυλλεκτική και συγκεντρώνει ετερόκλητα στοιχεία με συχνά αντικρουόμενες επιδιώξεις. Χρειάζεται επομένως και ενοποιητικούς παράγοντες. Ας μην ξεχνάμε ότι ήδη το πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου (1822) όριζε ότι: «Οσοι αυτόχθονες κάτοικοι της επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν, εισίν έλληνες». Αλλά και στο πιο συγκλονιστικό κείμενο της Ελληνικής Επανάστασης, τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του Ιανουαρίου του 1822, αναφέρεται: «Από τοιαύτας αρχάς των φυσικών δικαίων ορμώμενοι, και θέλοντες να εξομοιωθώμεν με τους λοιπούς συναδέλφους μας Ευρωπαίους χριστιανούς, εκινήσαμεν τον πόλεμον κατά των Τούρκων». Σημαίνουν όλα αυτά ότι οι επαναστατημένοι Ελληνες ήταν αντίθετοι στη θρησκευτική ελευθερία; Κάθε άλλο! Η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρωνόταν σε όλα τα επαναστατικά Συντάγματα. Απλά, τη στιγμή του Αγώνα οι επαναστατημένοι Ελληνες ανεδείκνυαν τα στοιχεία που τους ένωναν, η χριστιανική δε πίστη, ως στοιχείο αντίθεσης στον Οθωμανό, ήταν ένα από αυτά.
Με αντίστοιχους όρους θα πρέπει να προσεγγισθεί και ο θρύλος του «κρυφού σχολειού». Οι κατακτημένοι Ελληνες έδιναν μεγάλη σημασία στην Παιδεία και προσπαθούσαν να τη διατηρήσουν με κάθε τρόπο. Στην προσπάθεια να μη σβήσουν τα γράμματα, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και η Εκκλησία, ιδίως πριν από την άνθηση της Παιδείας και τον πολλαπλασιασμό των σχολείων στα τέλη του 18ου αιώνα. Οπως αναφέρει ο Δημήτριος Βικέλας, στο έργο του «Η Ελλάς προ του 1821», «κατά τους πρώτους… της δουλείας αιώνας, εκτός των ολίγων κληρικών, οίτινες εξεπαιδεύοντο εκκλησιαστικώς, και των έτι ολιγαριθμοτέρων λαϊκών…, το έθνος διέμενεν εις παχυλήν αμάθειαν. Οι ευάριθμοι μαθηταί, οι παρά την εκκλησίαν εις τας πόλεις ή τας κωμοπόλεις περιστοιχίζοντες τον ιερωμένον, ως επί το πολύ, διδάσκαλον και μανθάνοντες παρ’ αυτού μηχανικώς να συλλαβίζωσι την Οκτώηχον ή το Ψαλτήριον, εμαρτύρουν μόνον ότι δεν απεμαράνθη η έμφυτος του Ελληνος προς την μάθησιν ροπήν…». Συμπέρασμα; Οπως η ιστορική αλήθεια απαιτεί να αναδεικνύουμε τους μύθους, άλλο τόσο απαιτεί να μην αγνοούμε τα ιστορικά γεγονότα που κρύβονται πίσω από τα σύμβολα.
* Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής Νομικής Σχολής, ΕΚΠΑ.