«Ως πολίτες έχουμε την υποχρέωση να μη βλάψουμε τον άλλον. Σε ό,τι αφορά τους εμβολιασμούς, η ηθική υποχρέωση της μη βλάβης των άλλων ανθρώπων απορρέει από το γεγονός ότι ζούμε σε ένα κοινωνικό σύνολο, σε μεγάλη μεταξύ μας εγγύτητα. Η υποχρέωση αυτή ισχύει για όλους, όμως αυξάνεται ανάλογα με τον κοινωνικό ή επαγγελματικό ρόλο του καθένα· είναι τόσο μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των ανθρώπων ή του ευάλωτου πληθυσμού με τον οποίον έρχεται κάποιος σε επαφή», λέει στην «Κ» η Εφη Βαγενά, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, καθηγήτρια Βιοηθικής στο Eλβετικό Oμοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης.
Η κ. Βαγενά περιγράφει το ηθικό πλαίσιο στο οποίο στηρίζεται η γνωμοδότηση της επιτροπής σχετικά με τον υποχρεωτικό εμβολιασμό των υγειονομικών και των εργαζομένων σε μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων. «Ο εμβολιασμός είναι ένα θέμα δημόσιας υγείας. Υπάρχει η ηθική της κλινικής ιατρικής, στο κέντρο της οποίας είναι ο ασθενής που απολαμβάνει μεγάλη αυτονομία, κανένας δεν μπορεί να τον υποχρεώσει να ακολουθήσει μια θεραπεία που δεν επιθυμεί. Υπάρχει η ηθική της κλινικής έρευνας, στην οποία μπορεί να συμμετάσχει μόνο οικειοθελώς όποιος δεχθεί να δοκιμάσει ένα νέο φάρμακο ή ένα εμβόλιο. Υπάρχει και η ηθική της δημόσιας υγείας, όπου οι ισορροπίες αλλάζουν. Στόχος της είναι η βελτίωση της υγείας, όχι μόνο του μεμονωμένου ατόμου, αλλά όλου του πληθυσμού, παράλληλα με την προστασία των δικαιωμάτων του πολίτη. Η αυτονομία του ασθενούς παραμένει σημαντική, όμως το κοινό καλό, το κοινό όφελος έρχεται στο προσκήνιο. Συχνά μέσα στην κακοφωνία των διαδικτυακών ψευδοεπιχειρημάτων δημιουργείται μια σύγχυση για το πώς μπορεί να επιτευχθεί η ισορροπία. Η ηθική της δημόσιας υγείας σέβεται τα ατομικά δικαιώματα, αλλά υπενθυμίζει και τις υποχρεώσεις μας προς το κοινωνικό σύνολο. Συνυπολογίζει την έννοια της αλληλεγγύης και την αρχή της αναλογικότητας. Π.χ., ένα μέτρο πρέπει να είναι ανάλογο του προβλήματος, ούτε περισσότερο αυστηρό ούτε πιο ελαστικό. Ενας εύκολος τρόπος να αντιληφθεί κανείς την ηθική υποχρέωση του εμβολιασμού είναι να μπει στη θέση του άλλου, του ευάλωτου, που μπορεί να γίνει ο παραλήπτης της βλάβης. Εξαιρούνται της υποχρέωσης όσοι για ιατρικούς λόγους δεν επιτρέπεται να εμβολιαστούν. Οι υπόλοιποι θα έπρεπε, ιδανικά, να αποδεχτούν τη σύσταση για εμβολιασμό, εφόσον πληρούνται όλα τα κριτήρια ασφάλειας και αποτελεσματικότητας που έχουμε θέσει· θα έπρεπε να υπάρχει εμπιστοσύνη στην επιστημονική διαδικασία, στον τρόπο που διαχειρίζονται οι πολιτείες την έγκριση των φαρμάκων και των εμβολίων».
Αν κάτι χρήσιμο θα μπορούσε να βγει από την πανδημία, «που δεν έχει πολλά καλά να αφήσει πίσω της, είναι ότι έφερε το ευρύ κοινό εγγύτερα στον τρόπο εξέλιξης της επιστήμης, στις αποφάσεις και τις δημόσιες πολιτικές που στηρίζονται σε επιστημονικά, συνεχώς εξελισσόμενα δεδομένα, εμφάνισε και τον ρόλο της βιοηθικής στη λύση προβλημάτων που αφορούν όλους», σημειώνει.
Η κ. Βαγενά έχει θέσει για την επιτροπή τρεις στόχους. «Τον συμβουλευτικό ρόλο της προς την πολιτεία σε ερωτήματα που αυτή θέτει ή που η επιτροπή θεωρεί ότι πρέπει να τεθούν και να αναλυθούν. Τη διεύρυνση του δημόσιου διαλόγου σε θέματα της βιοηθικής και τεχνοηθικής, προϋποθέσεις ώστε να δημιουργηθεί ένα κλίμα όπου το κοινό να μπορεί να αντιληφθεί περίπλοκα ζητήματα και να θέσει ερωτήματα. Και εκείνον της εξωτερίκευσης των προβληματισμών και συζητήσεων που διεξάγονται στον ελληνικό χώρο της βιοηθικής, πέρα από τα ελληνικά σύνορα».
Σύμφωνα με την κ. Βαγενά, η Ελλάδα έχει την εξής ιδιαιτερότητα. «Σε σύγκριση με άλλες χώρες που είναι υπερδυνάμεις στην έρευνα και την τεχνολογία, είναι χώρα όχι τόσο παραγωγός όσο καταναλωτής των επιστημονικών και τεχνολογικών προϊόντων και δέχεται διαφορετικές προκλήσεις. Εχει σημασία η φωνή της να ακουστεί και να αποκτήσει λόγο και διεθνή συμβολή στη γενικότερη πορεία της τεχνολογίας και της επιστήμης, ώστε να μην προχωρά μόνο με βάση τις επιλογές των άλλων χωρών. Η Ελλάδα έχει τις δικές της πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, τη δική της κουλτούρα, τις δικές της κοινωνικές αρετές, ιδέες και ανάγκες. Θα πρέπει να τις επικοινωνήσει και να επηρεάζει την επιστημονική πρόοδο, όχι απλά να λαμβάνει το έτοιμο πακέτο σκέψης που διαμορφώνεται διεθνώς, αλλά να συμμετέχει στη δημιουργία του. Βασικός στόχος είναι πρώτα η χαρτογράφηση των ηθικών προκλήσεων από την οπτική της ελληνικής κοινωνίας μέσα από τον ευρύτερο διάλογο με τους φορείς και τους πολίτες. Είναι ένα όραμα για πιο έντονη παρουσία της ελληνικής θεώρησης στον χώρο της βιοηθικής και της επιστημονικής προόδου, είτε πρόκειται για τη διαμόρφωση του προβληματισμού είτε για το πώς αντιμετωπίζονται οι προκλήσεις».
Προτεραιότητες
Αντικείμενο της κ. Βαγενά είναι η ανάδειξη και προστασία των αξιών που διασφαλίζουν την ανθρώπινη ευημερία και κοινωνική πρόοδο· η ενίσχυση της συμμετοχής της ηθικής σε κρίσιμες για τη χώρα και την ανθρωπότητα αποφάσεις, όχι θέτοντας εμπόδια στην καινοτομία και την αλλαγή, αλλά παρέχοντας μια σωτήρια πυξίδα για υπεύθυνη και ουσιαστική πρόοδο· η πρόταση λύσεων σε κρίσιμα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν από τα άλματα στη βιοτεχνολογική έρευνα, τις γονιδιωματικές τεχνολογίες, την τεχνητή νοημοσύνη και τα μεγάλα δεδομένα στις ιατρικές εφαρμογές και τη δημόσια υγεία.
«Στη βιοτεχνολογική και βιοϊατρική έρευνα κρίσιμη είναι η σωστή τεκμηρίωση της ασφάλειας και της αποτελεσματικότητας της νέας ανακάλυψης. Αν επιφέρει κάποια βελτίωση στους ασθενείς και πόση. Η σύζευξη μοριακής βιολογίας και υπολογιστικών τεχνικών δημιουργεί το ερώτημα, κατά πόσο οι αρμόδιες αρχές μπορούν να ελέγξουν την τεκμηρίωση του προϊόντος, πώς μπορούν να μετρήσουν το αποτέλεσμα που θα έχει στην ποιότητα ζωής των ασθενών, το κοινωνικό και οικονομικό του κόστος, όταν αυτό περάσει όλα τα στάδια ελέγχων και εισαχθεί προς χρήση στην ιατρική. Το άλλο μεγάλο ερώτημα είναι, ποιος είναι ο απώτερος στόχος της βιοτεχνολογίας, πέρα από τη βελτίωση της υγείας και την κατανόηση του μηχανισμού της ζωής. Η μακροζωία; Πόση; Η βελτίωση των ικανοτήτων μας; Πόσο; Πώς μπορούμε να συμμετέχουμε συλλογικά στη διαμόρφωση της επιστημονικής πορείας;».
Στο ερώτημα αν η βιοηθική θέτει όρια στην καινοτομία, απαντά: «Η βιοηθική συχνά προσλαμβάνεται ως φρένο στην πρόοδο. Η επιστήμη και η τεχνολογία παρομοιάζονται με ένα βαρέλι που τρέχει στον κατήφορο και οι βιοηθικοί και οι νομικοί τρέχουν πίσω του για να το σταματήσουν. Δεν συμφωνώ, δεν θεωρώ ότι η βιοηθική πρέπει να έχει ως στόχο να αστυνομεύει, να κλείνει τον δρόμο. Στόχος της είναι να επισημαίνει κινδύνους και να χαρτογραφεί επιλογές. Γιατί να σταματήσουμε κάτι που παράγει όφελος; Η βιοηθική θέτει προβληματισμούς και ερωτήματα. Πού οδηγεί μια έρευνα; Ποιο κοινωνικό πρόβλημα λύνει και ποιο δημιουργεί; Μια λαμπρή επιστημονική ιδέα μπορεί να οδηγήσει σε προϊόντα που οξύνουν τις κοινωνικές ανισότητες. Η βιοηθική προωθεί μια κατεύθυνση της επιστήμης ώστε να παραχθεί ουσιαστική κοινωνική πρόοδος. Διότι ο απώτερος στόχος της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι η συμβολή τους στη βελτίωση των εμπειριών και της ζωής μας, στην εναρμονισμένη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον, στην ευημερία και κοινωνική συνοχή».
Να ακούγεται η εμπεριστατωμένη άποψη, όχι το δυνατότερο μεγάφωνο
«Το γεγονός ότι ο καθένας μπορεί να εκφράσει σε ένα πολύ μεγάλο κοινό την άποψή του είναι σημαντικό. Από την άλλη, δημιουργείται σύγχυση. Δύσκολα φθάνει κανείς στην εμπεριστατωμένη άποψη, υπερισχύει η πιο δυνατή φωνή, εκείνος που διαθέτει το μεγαλύτερο μεγάφωνο, άρα και τον ισχυρότερο απόηχο», λέει η κ. Βαγενά για τον κυκεώνα απόψεων στον υπερσυνδεδεμένο κόσμο μας.
Το πρόβλημα είναι ότι «μέσα σε αυτήν την κακοφωνία δεν είναι ορατός ο σωστός δρόμος. Αλλά δημιουργούνται και άλλα φαινόμενα, οι θεωρίες συνωμοσίας, οι αρνήσεις, η πόλωση, που εμποδίζει τις κοινωνίες να λειτουργήσουν. Δύσκολη η έξοδος, όμως είμαι γενικά αισιόδοξη. Η πανδημία μάς βοήθησε να δούμε καθαρότερα το πρόβλημα. Μας έδειξε ότι κοστίζει ζωές, πλήττει τη δημοκρατία, την κοινωνική πρόοδο».
Μια έντονη κινητικότητα των τεχνολογικών κολοσσών παρατηρείται στον χώρο της ηθικής. «Οι big tech, οι οποίοι στοχεύουν στη διαμόρφωση κατευθύνσεων και τάσεων, προωθούν τη δική τους προοπτική και επιλογές, μας προτείνουν ethics influencers ή global ethics leaders (πολύ βαρύς τίτλος, θα ταίριαζε ίσως στον Πλάτωνα ή στον Αριστοτέλη), οι οποίοι γνωμοδοτούν για θέματα ηθικής. Για τους ακαδημαϊκούς είναι δύσκολο να έχουν την ίδια προβολή. Από τη μία καλωσορίζω το ενδιαφέρον των τεχνολογικών γιγάντων στην ηθική, από την άλλη με ανησυχεί η ασυμμετρία και η παγίωση μιας μορφής ηθικού προβληματισμού που ευνοεί τους τεχνολογικούς γίγαντες, με κόστος για την κοινωνία. Οι big tech, ακόμη, έχουν αναπτύξει έντονη και ποικίλη δραστηριότητα γύρω από την ηθική της τεχνητής νοημοσύνης. Διοργανώνουν συνέδρια, δημιουργούν κέντρα ηθικής της τεχνολογίας, εκδίδουν συστάσεις, προκειμένου να διαμορφώσουν τα στάνταρντ της τεχνοηθικής που ίσως τους εξυπηρετούν καλύτερα. Προβαίνουν σε μια αυτορρύθμιση που δύσκολα εγγυάται ότι θα επιφέρει την κοινωνική πρόοδο που επιθυμούμε. Εναπόκειται πλέον στα κράτη να νομοθετήσουν υπέρ μιας μεγαλύτερης υπευθυνότητας από τους παράγοντες της τεχνολογίας. Η ευρωπαϊκή κοινότητα κινείται ήδη προς αυτήν την κατεύθυνση».
Ενα ενδιαφέρον παράδειγμα της διαφοράς δυνάμεων ανάμεσα σε τεχνολογικούς κολοσσούς και κρατικές υπηρεσίες αποτελεί εφαρμογή στα κινητά που χρησιμοποιήθηκε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες για την ιχνηλάτηση των κρουσμάτων. «Αφορούσε την αποστολή αυτόματου μηνύματος από εκείνους που ήρθαν σε επαφή με κρούσμα, ώστε να το γνωρίζει όποιος εκτέθηκε στο ίδιο περιβάλλον και να υποβληθεί σε τεστ ή να μπει σε καραντίνα. Κάποια από τα τεχνικά στάνταρντ τέθηκαν από την Google και την Apple και όποια αλλαγή επιθυμούσε να κάνει η αρμόδια υγειονομική αρχή θα έπρεπε να έχει τη συγκατάθεσή τους. Η ασυμμετρία που προέκυψε αφορούσε όχι μόνο το γεγονός ότι η υγειονομική αρχή υπόκειται στον κοινωνικό έλεγχο, ενώ οι τεχνολογικές υπερδυνάμεις δεν ελέγχονται, αλλά και το ότι αυτές διαθέτουν πολύ μεγαλύτερη δύναμη από τη δημόσια αρχή, υπερέχουν αυτής τεχνολογικά. Δεν θα έπρεπε να απορρίψουμε τη συμβολή τους, αλλά πρέπει να τη διαχειριστούμε. Η σωστή χρήση τέτοιων εφαρμογών θα μπορούσε να αποφέρει μεγάλα οφέλη στο σύστημα υγείας».
Οι δύο προκλήσεις
Η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος εκτυλίσσεται με φόντο δύο μεγάλα προβλήματα: την κλιματική αλλαγή και τις κοινωνικές ανισότητες που αυξήθηκαν κατά την πανδημία. Από αυτά δεν μπορεί να αποσυνδεθεί κανένα από τα τεχνολογικά ή βιοϊατρικά διλήμματα που ζητούν συγκεκριμένες λύσεις. Η σύνταξη εδραιωμένων συστάσεων αποτελεί μια δεξιότητα με την οποία η κ. Βαγενά ήρθε σε επαφή νωρίς στην καριέρα της τα χρόνια που εργάστηκε στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, όπου «ως πολύ νέα βιοηθικός τότε, βρέθηκα σε μια πραγματικότητα όπου δεν αρκούσε η θεωρητική προσέγγιση του προβλήματος, απαιτούνταν έμπρακτες λύσεις». Εκεί μυήθηκε στον τρόπο που τίθενται τα διεθνή στάνταρντ, στη σημασία της διαβούλευσης, στον ρόλο της διπλωματίας στην παγκόσμια διακυβέρνηση και ειδικά στον χώρο της υγείας. Στη συνέχεια, ένας εντελώς νέος ορίζοντας άνοιξε όταν κατά τη συνεργασία της με το Berkman Klein Center for Internet & Society του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ βρέθηκε στον χώρο των νομικών και φιλοσόφων της πληροφορικής και διαδικτυακής τεχνολογίας, που έθεταν παρόμοια με αυτήν ερωτήματα, αλλά προσέθεταν σημαντικές διαστάσεις. Αυτό όχι μόνον αποτέλεσε έμπνευση για μεγάλο μέρος της δουλειάς της, αλλά και την οδήγησε σε ζητήματα τα οποία πρώτη εκείνη ανέδειξε στην ηθική της ψηφιακής τεχνολογίας στην υγεία. Ωστόσο, την πλήρη ελευθερία ερευνητικών κινήσεων της προσέφερε το Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης. Η υψηλή τεχνολογία που παράγει της δίνει συνεχώς νέα ερεθίσματα και καινούργιους προβληματισμούς.
Η τεχνητή νοημοσύνη στην Υγεία
Η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί καταλύτη προόδου στην υγεία, όμως εγείρει πολλά ηθικά ζητήματα καθώς παρεμβαίνει στην ανθρώπινη ζωή. Σύντομα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας θα εκδώσει σύσταση για τη χρήση της στον τομέα της υγείας. Η κ. Βαγενά ήταν η πρόεδρος της ομάδας των ειδικών που συνέταξαν τη σύσταση. «Η τεχνητή νοημοσύνη υπεισέρχεται στις αποφάσεις που λαμβάνουν οι γιατροί, στην πρόληψη ασθενειών, στη διαχείριση χρόνιων παθήσεων, στη ρομποτική φροντίδα ασθενών κ.ά. Το πιο σημαντικό πρόβλημα είναι ότι τα δεδομένα στα οποία εξασκείται ο αλγόριθμος συχνά φέρουν τις ανθρώπινες προκαταλήψεις, τις οποίες αυτοματοποιούν, οδηγώντας σε ακατάλληλες αποφάσεις που διαιωνίζουν τις διακρίσεις εις βάρος πολιτών. Εξίσου σημαντικό πρόβλημα είναι το πώς η τεχνητή νοημοσύνη θα επηρεάσει την πολύ σημαντική σχέση γιατρού – ασθενούς. Η σύσταση του ΠΟΥ ενθαρρύνει τις κυβερνήσεις αφενός να προστατεύσουν τον χώρο της υγείας από την κατάχρηση της τεχνητής νοημοσύνης, αφετέρου να διευκολύνουν τη χρήση της όταν αποσκοπεί στη βελτίωση της υγείας όλων των πολιτών και στην καθολική υγειονομική κάλυψη».