Ο λαϊκισμός και η δυσπιστία απέναντι στα εμβόλια συμβαδίζουν

H αντιμετώπιση της πανδημίας συγκέντρωσε τεράστιο επιστημονικό ενδιαφέρον. Στην ιατροβιολογική έρευνα, λόγω της διεθνούς δικτύωσης, σε ελάχιστο χρόνο παρήχθησαν εμβόλια ενάντια στον SARS-Cov-2. Ομοίως, στις κοινωνικές επιστήμες μέσα σε ενάμιση χρόνο, στις δυτικές χώρες, «έτρεξε» ένας πολύ μεγάλος αριθμός ερευνών για τις οικονομικές, πολιτικές, ψυχολογικές και κοινωνικο-πολιτισμικές επιπτώσεις της πανδημίας. Μεταξύ άλλων διεξάγεται μια διεθνική διαδικτυακή έρευνα πάνελ τριών κυμάτων με τίτλο «Values in Crisis – a Crisis of Values?», που συντονίζεται από τον αντιπρόεδρο της World Value Survey (WVS). Μεθοδολογικά σημαίνει ότι σε κάθε κύμα ερωτώνται ακριβώς οι ίδιοι άνθρωποι, κάτι όχι εύκολο. Την περίοδο αυτή απλές διαδικτυακές έρευνες υπάρχουν πολλές, έρευνες πάνελ όμως ελάχιστες κι αυτό έχει σημασία για την εγκυρότητα των ευρημάτων καθώς εξισορροπεί πιθανά εγγενή ζητήματα αντιπροσωπευτικότητας, ιδίως για τις χώρες στις οποίες η συμμετρική διείσδυση του Διαδικτύου είναι κάτω από το 85% περίπου. Στην έρευνα συμμετέχουν 16 χώρες. Η Ελλάδα εκπροσωπείται από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), το οποίο συνεργάζεται με την εταιρεία ερευνών Prorata SA. Βασικό ερώτημα είναι αν με την ανατροπή πολλών βεβαιοτήτων η πανδημία δύναται να επιφέρει αλλαγές στους αξιακούς προσανατολισμούς των ατόμων, όπως αυτοί έχουν καταγραφεί τις τελευταίες δεκαετίες από τη WVS. Δεδομένου ότι οι αξίες ναι μεν αλλάζουν αργά, πλην όμως κάτω από εξαιρετικές συνθήκες μεταστρέφονται (period effect), ειδικό ενδιαφέρον έχει το αν με την πανδημία κοινωνικές ομάδες με εξωστρεφείς και «μετα-υλιστικές» προτιμήσεις παλινδρομήσουν σε παραδοσιακούς και βιοσυντηρητικούς προσανατολισμούς.

Εχει πραγματοποιηθεί το πρώτο κύμα της ελληνικής έρευνας (23/5/2020 – 17/6/2020) και το ολοκληρωμένο σύνολο δεδομένων για όλες τις χώρες είναι διαθέσιμο μέσω του αυστριακού αποθετηρίου AUSSDA στον σύνδεσμο https://doi.org/10.11587/LIHK1L καθώς και στο αποθετήριο δεδομένων του ΕΚΚΕ (https://doi.org/10.17903/FK2/1EWKVT).

Την περίοδο αυτή περαιώνεται η επεξεργασία των δεδομένων και του δεύτερου κύματος (19/3/2021 – 27/5/2021). Βάσει της επί του πεδίου εμπειρίας, στο κοινό ερωτηματολόγιο του β΄ κύματος περιλήφθηκαν επιπλέον ερωτήσεις, μεταξύ άλλων και για τον εμβολιασμό. Επ’ αυτού, ποσοτικές και ποιοτικές έρευνες σε Ευρώπη και ΗΠΑ έδειξαν ότι η άρνηση ή/και επιφυλακτικότητα απέναντι στα εμβόλια συνδέεται πρωτίστως άλλοτε με δεξιό λαϊκισμό και άλλοτε με δυσπιστία απέναντι στην επιστήμη εν γένει και στους θεσμούς της υγείας ειδικότερα. Πάντως, διακινούμενο πρωτίστως εντός των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, μόνο στο Facebook και το Instagram το «αντιεμβολιαστικό κίνημα» αποφέρει μέσω διαφημίσεων γύρω στο ένα δισ. δολάρια τον χρόνο.

Εκτός τριών επίκαιρων ερωτήσεων για τον εμβολιασμό, θέμα που απασχολεί και άλλες χώρες, περιλήφθηκαν και τρεις άλλες για την κατασκευή ενός δείκτη «λαϊκισμού» που προέρχονται από έναν έγκυρο διεθνή κατάλογο συναφών ερωτήσεων/προτάσεων: α) «Ο λαός, και όχι οι πολιτικοί, πρέπει να λαμβάνει τις πιο σημαντικές πολιτικές αποφάσεις που μας αφορούν». β) «Οι πολιτικές διαφορές μεταξύ της ελίτ και του λαού είναι μεγαλύτερες από τις διαφορές που υπάρχουν μέσα στον λαό». γ) «Οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι μιλούν πάρα πολύ και κάνουν πολύ λίγα». Ανάλογα με τις απαντήσεις σε μια 5βάθμια κλίμακα όσοι/ες εκ των 1.176 ατόμων του δείγματος έλαβαν τιμή κάτω από 9 χαρακτηρίστηκαν «μη λαϊκιστές» (21,9% του δείγματος) και εκείνοι/ες με τιμή μεγαλύτερη του 13 ως «λαϊκιστές» (25,3% του δείγματος). Η επιφυλακτικότητα ή/και άρνηση των τελευταίων απέναντι στον εμβολιασμό διαφέρει σημαντικά έναντι των πρώτων (Γράφημα 1).

Διαφέρουν όμως σημαντικότατα και ως προς το ποιος πρέπει να εμβολιαστεί: ενώ η συντριπτική πλειονότητα των «μη λαϊκιστών» (89,2%) θεωρούν ότι πρέπει οι πάντες να εμβολιαστούν, οι «λαϊκιστές» είναι πιο χαλαροί. Προτιμούν τον οικουμενικό εμβολιασμό μόνο κατά 35,7%, ενώ για το 50,5% αυτό πρέπει να επαφίεται στη διακριτική ευχέρεια του ενός εκάστου. Για τους υπόλοιπους λαϊκιστές (13,8%) εμβόλιο πρέπει να κάνουν μόνο μέλη ευάλωτων ομάδων ή και κανένας.

Διαφέρουν όμως και για το αν πρέπει να αρθούν οι περιορισμοί για τους εμβολιασμένους (Γράφημα 2). Διαπιστώνεται λοιπόν όχι μόνο ότι οι «λαϊκιστές» αρνούνται να εμβολιαστούν οι ίδιοι ή/και ότι κρατούν επιφυλακτική στάση, αλλά και πως οι εμβολιασμένοι θα πρέπει να υφίστανται τους ίδιους με αυτούς περιορισμούς. Αν αυτό δεν οφείλεται σε μια εξακολουθητική δυσπιστία απέναντι στην επιστήμη ή στο «σύνδρομο του λαθρεπιβάτη» (θα ωφεληθώ από τις επιλογές των άλλων χωρίς εγώ να διακινδυνεύσω), είναι ασφαλώς ένδειξη κοινωνικού φθόνου.

Η πλειονότητα εκείνων που δηλώνουν πως σίγουρα (9,9%) ή πιθανότατα (9,3%) δεν θα εμβολιαστούν (ποσοστά που συνάδουν με πρόσφατες μετρήσεις τρίτων) εκφράζει πολύ χαμηλότερη εμπιστοσύνη στους θεσμούς της χώρας γενικά, στο σύστημα υγείας και στους επιστήμονες από όσους έχουν ήδη εμβολιαστεί ή θα εμβολιαστούν (Γράφημα 3).

Παρά τις εν τω μεταξύ παλινωδίες της επιτροπής των λοιμωξιολόγων για τη χρήση συγκεκριμένου εμβολίου, αλλά και τη συχνή κακοφωνία ιατρών και μέσων ενημέρωσης, αναμένουμε ότι η συνολικά καταγεγραμμένη εμπιστοσύνη στους ειδικούς (81,5%) και στο σύστημα υγείας (64,7%) δεν έχει σημειώσει ιδιαίτερη μείωση, κάτι που όμως συμβαίνει με την αντίληψη του κοινού για την αντιμετώπιση της πανδημίας από την κυβέρνηση μεταξύ των δύο γύρων: 58% αρκετά/πολύ καλή το 2020 έναντι 34,3% το 2021 στην αρκετά/πολύ καλή αντιμετώπιση.

Τέλος, συγκρίνοντας τις δύο χρονιές φαίνεται ότι ο φόβος για τις οικονομικές επιπτώσεις παραμένει ίδιος (67,7% το 2020 έναντι 63,3% το 2021), ενώ αυξάνεται κατά πολύ ο φόβος για νόσηση των ιδίων ή των οικείων τους (36,3% και 57,3% αντιστοίχως), κάτι που συνδέεται με τον υπερ-πολλαπλασιασμό θανάτων και διασωληνωμένων λόγω της αλυσιτελούς εφαρμογής των μέτρων.

Σύντομα η ομάδα έργου θα παρουσιάσει το σύνολο των δεδομένων, καθώς η παρούσα, όπως και άλλες έρευνες του ΕΚΚΕ (π.χ. ESS, WVS, WIP), συνιστά έρευνα αναφοράς.

* Ο κ. Νίκος Δεμερτζής είναι διευθυντής και πρόεδρος του Δ.Σ. του ΕΚΚΕ, καθηγητής του ΕΚΠΑ.
** Ο κ. Γιώργος Παπαδούδης είναι ερευνητής του ΕΚΚΕ.
*** Η κ. Βάλια Αρανίτου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης.