Πρόσφατα είχα την ευκαιρία να μελετήσω το έργο ενός σημαντικού αλλά σχετικά άγνωστου εκπροσώπου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, καθώς και φλογερού πατριώτη κατά την Επανάσταση 1821, του Βενιαμίν Λέσβιου (1759-1824). Κυρίως εντρύφησα στο έργο του «Στοιχεία Ηθικής», το οποίο είχε ήδη λάβει μια πρώτη μορφή περί το 1806, αλλά έμεινε ακυκλοφόρητο και εκδόθηκε για πρώτη φορά σε ολοκληρωμένη μορφή από τη Ρωξάνη Αργυροπούλου, μαζί με εισαγωγή και σχόλια, μόλις το 1994.
Στην αρχή του έργου αυτού, στο κεφάλαιο με τίτλο: «Περί των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου» (§§ 1 επ.), ο Βενιαμίν καταγράφει τα κατά τη γνώμη του βασικά φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου, που ήταν ήδη κατοχυρωμένα σε θεμελιώδη κείμενα εκείνης της εποχής, όπως οι Διακηρύξεις της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης και «Τα Δίκαια του Ανθρώπου» του Ρήγα Βελεστινλή. Ωστόσο, η έκπληξη ήταν ότι αμέσως μετά την ανάλυση αυτών των δικαιωμάτων υπήρχε δεύτερο κεφάλαιο «Περί των φυσικών χρεών του ανθρώπου». Επειδή, δηλ., κατά τις αντιλήψεις του Βενιαμίν, η φύση επέβαλε στον άνθρωπο την υποχρέωση να διατηρεί όχι μόνο τα δικά του δικαιώματα, αλλά και εκείνα των άλλων (§ 21), προκύπτουν για τον άνθρωπο κάποια αντίστοιχα χρέη ή καθήκοντα. Ετσι, απέναντι στο φυσικό δικαίωμα της προσωπικής περιουσίας ο Βενιαμίν αντιπαραβάλλει το φυσικό χρέος του να μην αρπάζει ο άνθρωπος την περιουσία του άλλου. Παρόμοια, απέναντι στο φυσικό δικαίωμα για την ελευθερία της σκέψης, θεωρείται ότι υπάρχει το φυσικό χρέος τού να μην εμποδίζεται το ανθρώπινο γένος να σκέπτεται και να εκφράζεται ελεύθερα κ.ο.κ.
Βέβαια, κατ’ ουσίαν δεν έχουμε εδώ μιαν αντιπαράθεση, αλλά απλώς μιαν αρμονική συνύπαρξη δύο όψεων του ίδιου νομίσματος, δύο παραπληρωματικών κατ’ αντιπαραβολή μεγεθών, δηλ. αφενός των φυσικών δικαιωμάτων και αφετέρου των φυσικών χρεών του ανθρώπου. Μεγεθών, τα οποία, σύμφωνα με το Φυσικό Δίκαιο, τις επιταγές της Κοινωνικής Ηθικής και τις τότε δημοφιλείς αντιλήψεις της Σχολής των Φυσιοκρατών (naturalistes), πρέπει να ισορροπούν μεταξύ τους. Oπως μάλιστα διακήρυξε ο πρωτεργάτης της Σχολής των Φυσιοκρατών, ο Γάλλος Φρανσουά Κενέ (Quesnay, 1691-1774), «δεν υπάρχουν δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις, ούτε και υποχρεώσεις χωρίς δικαιώματα».
Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτές οι σημαντικές ιδέες για την αλληλεξάρτηση δικαιώματος και καθήκοντος είχαν αντίκτυπο λίγο αργότερα και σε ένα από τα πρώτα νεοελληνικά νομοθετήματα, δηλ. στη Νομική Διάταξη της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδας, ένα είδος τοπικού Συντάγματος που καταρτίσθηκε υπό την καθοδήγηση του Φαναριώτη Θεόδωρου Νέγρη και ψηφίσθηκε στα Σάλωνα (Αμφισσα) τον Νοέμβριο 1821.
Ειδικότερα, στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου τμήματος αυτού του νομοθετήματος υπάρχει ένας κατάλογος δύο σελίδων, με οκτώ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ από τη μία πλευρά και ισάριθμα ΧΡΕΗ από την άλλη, τα οποία ένας Ελληνας πολίτης υποτίθεται ότι απολαμβάνει (στην πρώτη περίπτωση), αλλά και ταυτόχρονα εκπληρώνει (στη δεύτερη). Ετσι, π.χ., ως έκτο δικαίωμα αναγράφεται το εξής: «Ο Ελλην δεν ενοχοποιείται διά τα θρησκευτικά και πολιτικά του φρονήματα», ενώ ακριβώς δίπλα σημειώνεται και το αντίστοιχο έκτο χρέος: «Ο Ελλην χρεωστεί να υποφέρη [=να ανέχεται] όλα τα θρησκευτικά και πολιτικά φρονήματα των ομοίων του».
Οι παραπάνω επισημάνσεις για δικαιώματα που αναγκαστικά συνοδεύονται από αντίστοιχα καθήκοντα («χρέη») αποκτούν, βέβαια, μια δραματική επικαιρότητα στις ημέρες μας, οπόταν οι πολέμιοι του εμβολιασμού θεωρούν «δικαίωμά» τους να περιφέρονται ανέμελοι μέσα στην κοινωνία, με κίνδυνο να μεταδώσουν έτσι τον φονικό ιό SARS-CoV-2 σε συμπολίτες τους, και χωρίς να συναισθάνονται ως χρέος τους να προστατεύουν το δημόσιο αγαθό της υγείας των άλλων.
Οπωσδήποτε στα σύγχρονα συνταγματικά κείμενα υπάρχουν δικλίδες ασφαλείας που οριοθετούν και περιορίζουν τα δικαιώματα (π.χ. άρ. 5 § 1 Συντ.), απαγορεύουν με γενικό τρόπο την κατάχρησή τους (άρ. 25 § 3 Συντ.) και υπογραμμίζουν την ανάγκη να εκπληρώνουν οι πολίτες «το χρέος της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης» (άρ. 25 § 4). Ωστόσο, οι πολύ σημαντικές αυτές διατάξεις χάνονται μέσα σε πληθώρα άλλων διατάξεων δευτερεύουσας σημασίας, με αποτέλεσμα να μην έχουν εμπεδωθεί έως τώρα στη συνείδηση αρκετών μελών της κοινωνίας μας.
Βέβαια η αντιπαραβολή δικαιωμάτων και καθηκόντων, όπως την είχαν υιοθετήσει πριν από 200 χρόνια οι πρόγονοί μας στα προαναφερθέντα κείμενά τους, θα έδινε και στον σύγχρονο πολίτη τη δυνατότητα να κατανοήσει καλύτερα τα όρια των δικαιωμάτων του. Ωστόσο, εκείνο που κατά τη γνώμη μου μπορεί να γίνει σήμερα είναι κυρίως να δημιουργηθεί και στην Ελλάδα μια «κουλτούρα παιδείας», με βασική αρχή ότι ούτε μόνη η διεκδίκηση δικαιωμάτων συμβάλλει στην κοινωνική συνοχή, ούτε πάλι μόνη η εκπλήρωση υποχρεώσεων συντελεί στην απογείωση της πνευματικότητας του ανθρώπου με τα φτερά της ελευθερίας.
Και ότι απαιτείται πρωτίστως η ισόρροπη συνύπαρξη και των δύο αυτών στοιχείων, δικαιωμάτων και καθηκόντων, ώστε, μέσα σε πνεύμα αλληλεγγύης και προώθησης του δημοσίου συμφέροντος, να επιδιωχθεί εντέλει με προοπτικές επιτυχίας ο μεγαλεπήβολος αλλά και δυσπρόσιτος στόχος «για μια Ελλάδα αντάξια των προγόνων της».
* Ο κ. Νέστωρ Κουράκης είναι καθηγητής Νομικής (Παν/μια Αθηνών και Λευκωσίας) και τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών. Σύντομα πρόκειται να κυκλοφορήσει το έργο του «Εισαγωγή στη Ρητορική» (εκδ. Hippasus).