Ωδή στον ποντικό

Στη διάρκεια του έτους έχουμε βάλει διεθνώς μέρες για την υπενθύμιση πολλών ασθενειών. Η μέρα του Αλτσχάιμερ, του συνδρόμου Ντάουν, του καρκίνου του μαστού, του καρκίνου του προστάτη, του αυτισμού, του AIDS και πολλών άλλων. Hταν φυσικό να μπουν στη ζωή μας οι μέρες αυτές γιατί όλοι ευχόμαστε υγεία, που όμως υπονομεύεται από τις τόσες αρρώστιες για τις οποίες δυστυχώς δεν υπάρχουν ακόμα θεραπείες.
 
Εδώ και αρκετά χρόνια είχα επισκεφθεί στο σπίτι του έναν εξαιρετικό επιστήμονα που είχε περισσότερα από 40 χρόνια ερευνητικής πορείας. Hταν άρρωστος από μια αθεράπευτη νόσο και ήξερε καλύτερα από κάθε άλλον την πορεία της και την κατάληξή της. Μου έκανε εντύπωση ένας πίνακας που είχε στο σαλόνι του που έδειχνε έναν ποντικό! Είδε την απορία μου και είπε: «Ο ποντικός είναι η ελπίδα και ο καλύτερος φίλος μου. Χάρη σε αυτόν μπορεί να βρεθεί θεραπεία στην αρρώστια μου!»
 
Σκέφτηκα πόσο αληθινά ήταν τα λόγια του. Αν δεν υπήρχε ο ποντικός για πειράματα, δεν θα μπορούσε με άλλο τρόπο να βρεθεί ο μοριακός μηχανισμός της αρρώστιας και να δοκιμαστούν διάφορες θεραπείες, που μπορεί μία από αυτές να εφαρμοστεί αποτελεσματικά στον άνθρωπο έτσι ώστε να βάλει τέρμα σε μία ακόμα διαταραχή του πολύτιμου αγαθού της υγείας.
 
Ο ποντικός (και αρκετά άλλα ζωντανά πειραματικά μοντέλα, όπως η δροσόφιλα, το ψάρι zebrafish, το σκουλήκι, η ζύμη της μπίρας) είναι ο καλύτερος φίλος και βοηθός του ανθρώπου στην αέναη μάχη για τη θεραπεία των μύριων νόσων για τις οποίες δεν υπάρχουν ακόμα θεραπείες.
 
Και γιατί ο ποντικός; Πρώτα γιατί το γονιδίωμά του μοιάζει πολύ με το δικό μας στα 20.000 γονίδια και σε τμήματα που ρυθμίζουν τη λειτουργικότητα του γονιδιώματος. Ετσι, όλες σχεδόν οι ανθρώπινες αρρώστιες που σχετίζονται με γονίδια μπορούν να μελετηθούν σε μοντέλα ποντικών που παράγονται στα εργαστήρια. Η σύγκριση του γονιδιώματος του ποντικού με αυτό του ανθρώπου εντυπωσιάζει με την ομοιότητά τους, επειδή και τα δύο είδη, εμείς δηλαδή και ο ποντικός, είχαμε εξελικτικά έναν κοινό πρόγονο που υπολογίζεται ότι έζησε πριν από περίπου 90 εκατομμύρια χρόνια. Αυτό είναι εμφανές και στο πώς τα όργανά μας μοιάζουν με αυτά του ποντικού. Για παράδειγμα, έχουμε και οι δύο συκώτι, καρδιά, σπλήνα, έντερα, αισθητήρια όργανα, σπονδυλική στήλη, εγκέφαλο, και αυτό γιατί τα γονιδιώματά μας έχουν μεγάλες ομοιότητες. Δεύτερον, γιατί έχει συσσωρευτεί τεράστια γνώση στη βιολογία του ποντικού στα τελευταία εκατό χρόνια, που έχει ως συνέπεια τη συνεχή και εν πολλοίς υποχρεωτική χρησιμοποίησή του.
 
Οι αρρώστιες που έχουν διαλευκανθεί και οι θεραπείες που έχουν δοκιμαστεί με τη χρήση του ποντικού είναι πάμπολλες. Μου είναι δύσκολο να βρω μία νόσο που να μην έχει μελετηθεί στον ποντικό. Γιατί η αιτιολογία των διαφόρων καρκίνων, τα γενετικά σύνδρομα, οι αιματολογικές ασθένειες, οι ανοσολογικοί μηχανισμοί, οι νευρολογικές ασθένειες, οι ενδοκρινικές ανωμαλίες, οι μέθοδοι τεχνητής γονιμοποίησης, οι βιοχημικές και μεταβολικές διαταραχές, οι αναπτυξιακές δυσλειτουργίες και τόσες άλλες καταστάσεις έχουν διαλευκανθεί χάρις στα πειράματα σε ποντικούς.
 
Πολλά βραβεία Νομπέλ έχουν δοθεί για σημαντικές ανακαλύψεις που έγιναν χρησιμοποιώντας τον ποντικό. Δεν είναι υπερβολή να προσθέσω πως κάθε χρόνο στα τελευταία 50 χρόνια όλα σχεδόν τα βιοϊατρικά Νομπέλ (και τα φετινά) έχουν σχέση με ανακάλυψη που έγινε με τη βοήθεια του ποντικού.
Ετσι, πολλές ελπίδες έχει η ανθρωπότητα βασισμένες στον μικρό και συχνά παρεξηγημένο ποντικό. Νόσοι όπως το Αλτσχάιμερ, η σκλήρυνση κατά πλάκας, οι γενετικές μονογονιδιακές αρρώστιες, διάφορες λοιμώξεις, αρκετοί καρκίνοι, ελπίζουμε ότι χρόνο με τον χρόνο, άλλες αργά κι άλλες πιο γρήγορα, θα μας ξεκλειδώσουν τα μυστικά τους και θα μας δείξουν δρόμους για θεραπείες χάρη στους ποντικούς.
 
Ενα από τα μεγαλύτερα ερευνητικά κέντρα παραγωγής και διακίνησης ποντικών για βιολογικά πειράματα βρίσκεται στο νησάκι Μπαρ Χάρμπορ στην πολιτεία του Μέιν. Σύμφωνα με πρόσφατες στατιστικές, εκεί υπάρχουν πάνω από 3.200 διαφορετικά ερευνητικά μοντέλα ποντικών και 2,1 εκατομμύρια ποντίκια στέλνονται κάθε χρόνο σε 16.000 ερευνητές σε 60 χώρες του κόσμου. Υπολογίζεται ότι περίπου 30 εκατομμύρια ποντίκια τον χρόνο χρησιμοποιούνται για πειράματα μόνο στις ΗΠΑ.
 
Και μη νομίσεις, αγαπητέ αναγνώστη, ότι η έρευνα στα ποντίκια είναι στις μέρες μας ανεξέλεγκτη σαν ξέφραγο αμπέλι που λέει ο λαός μας. Κάθε άλλο. Η έρευνα στα ποντίκια είναι ελεγχόμενη από επιτροπές βιοηθικής και δεοντολογίας που καθορίζουν τη μεταχείριση και την υγεία των ποντικών. Τα κτίρια που στεγάζουν ποντικούς είναι ειδικά φτιαγμένα και η καθημερινή περιποίησή τους γίνεται με προδιαγραφές που επιτρέπουν μια διαβίωση καθαρή, χωρίς συνωστισμό, απαλλαγμένη από μικροβιολογικές μολύνσεις, με σεβασμό στον πόνο και με αποφυγή της κακομεταχείρισης.
 
Ενα καίριο ερώτημα όμως είναι: Μπορούμε να αποφύγουμε τα πειράματα στα ποντίκια για λόγους σεβασμού σ’ αυτό το θηλαστικό; Ποιες είναι οι εναλλακτικές επιλογές, χωρίς να σταματήσει η ιατρική έρευνα που, επαναλαμβάνω, είναι απαραίτητη για τη βελτίωση της υγείας και την ανακάλυψη θεραπειών για πολλές ακόμα συχνές και σπάνιες παθήσεις; Μια θέση είναι να χρησιμοποιούμε μόνο άλλα εργαστηριακά μοντέλα, όπως οι δροσόφιλες, τα ψάρια, τα σκουλήκια, η ζύμη. Φαίνεται λογικό, αλλά αν σκεφτούμε ότι κι αυτά τα είδη είναι ζωντανοί οργανισμοί, γιατί να τα θεωρούμε κατώτερα από τον ποντικό; Επιπροσθέτως, υπάρχουν ασθένειες για τις οποίες όλα τα άλλα μοντέλα εκτός του ποντικού είναι λιγότερο ή καθόλου κατάλληλα. Παρ’ όλα αυτά η τάση σήμερα είναι να μειώσουμε τον αριθμό των ποντικών στη βιοϊατρική έρευνα. Διεθνώς ο σκοπός είναι, όπως λέμε, τα τρία R. Refinement: Δηλαδή βελτίωση των εργαστηριακών τεχνικών έτσι ώστε να ελαχιστοποιηθεί ο πόνος και η ταλαιπωρία των ζώων. Reduction: Μείωση του αριθμού των ζώων και των πειραμάτων. Replacement: Αντικατάσταση με άλλα, πιο αποδεκτά μοντέλα. Aπό την άλλη μεριά, όσο περνούν τα χρόνια και η τεχνολογία και οι δυνατότητες έρευνας στα ποντίκια όλο και βελτιώνονται, τόσο πιο πολύ οι ποντικοί είναι πολύτιμοι και συχνά αναντικατάστατοι για την έρευνα και την ελπίδα για θεραπείες.
 
Την επόμενη φορά που θα επισκεφθείτε έναν άρρωστο σε νοσοκομείο ή κάποιος από το περιβάλλον σας παρουσιάσει μια από τις μύριες ασθένειες, συμπεριλαμβανομένων και των διαφόρων καρκίνων, σκεφτείτε αυτόν τον πολύτιμο ποντικό που είναι η πιο μεγάλη ελπίδα και ο πιο σημαντικός βοηθός για την κατανόηση της αρρώστιας και την εφαρμογή νέων θεραπειών.
 
Αξίζει, λοιπόν, μια ευχαριστήρια ωδή στον ποντικό!
 
* O κ. Στυλιανός Αντωναράκης είναι ομότιμος καθηγητής Γενετικής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, μέλος της Ελβετικής Ακαδημίας Επιστημών και πρώην πρόεδρος του Διεθνούς Οργανισμού Ανθρωπίνου Γονιδιώματος (HUGO).