Λιγότεροι ευκάλυπτοι, δάφνες και ακακίες, περισσότερα κυπαρίσσια, βελανιδιές και ντόπια είδη θάμνων. Η κλιματική κρίση επηρεάζει σταδιακά τις επιλογές των φυτών στους χώρους πρασίνου της πόλης, καθώς πρέπει να χρησιμοποιούνται είδη λιγότερο ευπαθή σε υψηλές θερμοκρασίες και ασθένειες, με μικρότερες ανάγκες σε φροντίδα. Η κλιματική κρίση, όμως, δεν επηρεάζει μόνο τα είδη φυτών που επιλέγονται, αλλά και εν γένει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον ρόλο του αστικού πρασίνου, αφού η βελτίωση του μικροκλίματος και η δημιουργία πράσινων διαδρόμων αερισμού και δροσισμού είναι ανάμεσα στα ζητούμενα ενός ολοένα και περισσότερο θερμού αστικού περιβάλλοντος. Ενα ερευνητικό πρόγραμμα χρηματοδοτούμενο από την Ευρωπαϊκή Ενωση προσεγγίζει αυτό το νέο στη χώρα μας αντικείμενο, με στόχο να δημιουργήσει έναν «οδηγό ανθεκτικότητας».
Το πρόγραμμα Life Grin (προώθηση της ενσωμάτωσης πράσινων υποδομών στον αστικό ιστό για τη βελτίωση της κλιματικής διακυβέρνησης των πόλεων) πραγματοποιείται από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων, το υπουργείο Περιβάλλοντος, την Κεντρική Ενωση Δήμων Ελλάδας, τους Δήμους Αμαρουσίου και Ηρακλείου Κρήτης και την εταιρεία Τεχνοομοιόσταση Ο.Ε.
«Εως το 2040, πάνω από το 80% του πληθυσμού των αναπτυγμένων χωρών θα μένει σε πόλεις. Η ενίσχυση της ανθεκτικότητας των πόλεων στην κλιματική κρίση είναι συνεπώς ένα θέμα ανερχόμενο σε όλο τον κόσμο και φυσικά στην Ευρωπαϊκή Ενωση, που διαμορφώνει μια νέα προσέγγιση – ειδικά για το αστικό πράσινο», λέει στην «Κ» η Νανά Τσαγκάρη, διευθύντρια του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και συντονίστρια του προγράμματος.
Στόχος του προγράμματος είναι «να προωθήσει την ανάπτυξη ενός στρατηγικού σχεδιασμού διαχείρισης του αστικού πρασίνου με βάση την επιστημονική γνώση που παράγεται τα τελευταία χρόνια στο επίπεδο της δασοπονίας πόλεων. Παράλληλα να βελτιώσει την υγεία και την ανθεκτικότητα των αστικών χώρων πρασίνου, μέσω της καλύτερης επιλογής των δέντρων, της σύνθεσης των ειδών και της αυξημένης φυτοκάλυψης. Και να οδηγήσει στον καθορισμό κατευθυντήριων γραμμών και δεικτών για την ενσωμάτωση της κλιματικής αλλαγής στη διαχείριση των χώρων αστικού πρασίνου», καταλήγει η κ. Τσαγκάρη.
«Εως το 2040, πάνω από το 80% του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών θα μένει σε πόλεις».
«Το πρόγραμμα θα αξιολογήσει πιλοτικά την κατάσταση των υφιστάμενων χώρων πρασίνου στους δύο δήμους, ιδίως των δέντρων που είναι οι “σταθερές πράσινες υποδομές”. Παράλληλα θα γίνει κλιματική διερεύνηση, ώστε να δούμε πόσο έχει αλλάξει το κλίμα στις δύο πόλεις τα τελευταία 30 χρόνια», εξηγεί ο Γιώργος Καρέτσος, διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο. «Πρωταρχικός μας στόχος είναι να εντοπίσουν οι δήμοι τις αδυναμίες τους και να σχεδιάσουν πώς θα εξελιχθεί το αστικό πράσινο στην περιοχή τους, εντοπίζοντας νέους χώρους που θα μπορούσαν να ενισχύσουν τις πράσινες υποδομές».
Οι δύο δήμοι που συμμετέχουν στο πρόγραμμα, το Μαρούσι και το Ηράκλειο Κρήτης, θα εφαρμόσουν τις νέες προτάσεις σε δύο καινούργιους χώρους πρασίνου. «Ηδη δημιουργήθηκε το πρώτο πάρκο στο Μαρούσι στην περιοχή του Αγίου Θωμά και είμαστε έτοιμοι να ξεκινήσουμε στο Ηράκλειο. Οι χώροι που επελέγησαν ήταν κενά οικόπεδα, που σχεδιάστηκαν από την αρχή», λέει ο κ. Καρέτσος.
Κρίσιμη είναι η σωστή επιλογή των ειδών. «Προσπαθούμε να βρούμε ποια είδη είναι πιο υγιή και προσαρμοστικά στις συνθήκες του αστικού περιβάλλοντος, ώστε να κάνουμε πιο ορθές επιλογές στη φύτευση. Δέντρα που δεν έχουν μεγάλες ανάγκες σε νερό, που δεν χρειάζονται σοβαρή φροντίδα και προσπάθεια ώστε να επιβιώσουν. Υπάρχουν πολλά τέτοια είδη, για παράδειγμα η νεραντζιά και το πεύκο είναι εξαιρετικά προσαρμοστικά – το πρόβλημα με τα πεύκα είναι ότι πολλά είναι γερασμένα. Επίσης τα κυπαρίσσια, που έχουν πασσαλώδες ριζικό σύστημα που αντέχει στους ανέμους, αλλά και πολλά θαμνώδη είδη, όπως ο ράμνος, η μυρτιά, η πικροδάφνη, η κουτσουπιά και η μουριά. Αντίθετα, δεν χρησιμοποιούμε πλέον τους ευκαλύπτους που είναι πολύ εύθραυστοι, ένα είδος κυπαρισσιού που εισήχθη από την Αυστραλία πριν από κάποια χρόνια και αποδείχθηκε ότι παθαίνει ζημιές, τις βρωμοκαρυδιές, τις δάφνες που αρρωσταίνουν εύκολα και τις ακακίες που είναι δύσκολες στη διαχείριση».
Οι δομικές αδυναμίες
«Για να ενισχύσουμε το αστικό πράσινο ως μέσο αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, πρέπει να αντιμετωπίσουμε ορισμένες δομικές αδυναμίες», εκτιμά η κ. Τσαγκάρη. «Πρέπει να ενισχυθούν οι υποστελεχωμένες υπηρεσίες πρασίνου των δήμων και να δημιουργηθούν περισσότερα φυτώρια, καθώς τα περισσότερα είδη εισάγονται. Επιπλέον, οι δήμοι πρέπει να θέσουν ως προτεραιότητα τη διατήρηση των ανοιχτών ρεμάτων και την απόκτηση νέων αδόμητων χώρων για πράσινο. Νομίζω ότι δεν έχουν συνειδητοποιήσει τη σημασία που θα έχουν στις νέες κλιματικές συνθήκες».
«Κάποιοι δήμοι πρωτοπορούν, άλλοι… δεν έχουν πάρει χαμπάρι»
Από τον καλλωπισμό των δημόσιων χώρων στην προστασία της δημόσιας υγείας και τη βελτίωση των όρων διαβίωσης. Και από εκεί στην περιβαλλοντική αναβάθμιση και εντέλει στον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Η προσέγγιση του αστικού πρασίνου τους τελευταίους αιώνες αλλάζει ακολουθώντας τις συνθήκες και τις προτεραιότητες κάθε εποχής. Στη χώρα μας, ως είθισται, οι εξελίξεις είναι πιο αργές, ωστόσο η νέα διάσταση του αστικού πρασίνου αρχίζει ήδη να εισέρχεται στον δημόσιο λόγο δυναμικά μέσα από μεγάλα ιδιωτικά έργα, με το Δημόσιο –δήμους ή κεντρικό κράτος– να ακολουθεί τους δικούς του ρυθμούς.
«Το αστικό πράσινο εμφανίστηκε στις πόλεις κυρίως μετά την εποχή των Λουδοβίκων στη Γαλλία ως μέσο αισθητικού εξωραϊσμού, ως ομορφιά», λέει ο Θωμάς Δοξιάδης, αρχιτέκτων – αρχιτέκτων τοπίου. «Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, από τη μια οι χριστιανικές/φιλανθρωπικές οργανώσεις και από την άλλη η αριστερή σκέψη απαίτησαν καλύτερες συνθήκες ζωής στα αστικά κέντρα, όπου η πλειονότητα των βιομηχανικών εργατών ζούσαν σε πολύ άσχημες συνθήκες. Ετσι άρχισε να αναγνωρίζεται ο ρόλος του πρασίνου ως αναγκαίος αστικός εξοπλισμός και όχι διακοσμητικό στοιχείο, ως κάτι που συμβάλλει στην υγεία και την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Εκείνη την εποχή άρχισαν να δημιουργούνται και τα πρώτα μεγάλα δημόσια πάρκα, ιδίως στις ΗΠΑ και τη Γερμανία. Αργότερα, από τη δεκαετία 1960-1970 άρχισε να συνειδητοποιεί ο άνθρωπος την καταστροφή που προκαλεί στο περιβάλλον και βέβαια την ευθύνη του. Ακολούθως οι πολιτικές στην Ευρώπη τις δεκαετίες 1990-2010 άρχισαν να κατευθύνονται στην προστασία της αστικής βιοποικιλότητας. Η κλιματική αλλαγή και η συμβολή του αστικού πρασίνου στην ανθεκτικότητα των πόλεων μπήκε στον δημόσιο λόγο την τελευταία δεκαετία».
Στην Ελλάδα, οι εξελίξεις ήταν πιο αργές. «Ξεκινήσαμε με τους κήπους της βασίλισσας, για να μιλήσουμε προπολεμικά για το πράσινο ως κοινωνική αστική υποδομή, την εποχή δημιουργίας του Πεδίου του Αρεως. Ακολούθησε η αστυφιλία των δεκαετιών 1950-1970, κατά τις οποίες ο ρόλος του πρασίνου «ξέφτισε». Σήμερα αν ρωτήσουμε 100 Αθηναίους ποιος είναι ο ρόλος του πρασίνου στις πόλεις δεν θα λάβουμε την ίδια απάντηση», εκτιμά ο κ. Δοξιάδης. «Ομοίως υπάρχουν επαγγελματίες που το έχουν μελετήσει πολύ και δήμοι που πρωτοπορούν και άλλοι που… δεν έχουν πάρει χαμπάρι».
«Η πανδημία έφερε στο προσκήνιο πιο έντονα από την κλιματική αλλαγή την ανάγκη για καλούς, ποιοτικούς δημόσιους χώρους πρασίνου», εκτιμά η Ελλη Παγκάλου, αρχιτέκτων τοπίου. «Η διεθνής τάση στον χώρο μας σε σχέση με την ανθεκτικότητα του πρασίνου σήμερα αφορά την προστασία και ενίσχυση της βιοποικιλότητας, την ενίσχυση της υγείας του αστικού πρασίνου, τη δημιουργία πράσινων διαδρόμων, την εφαρμογή των διεθνών πρακτικών σε τοπικό επίπεδο, καθώς οι ανάγκες λ.χ. της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης δεν είναι ίδιες. Επίσης, ένα ανερχόμενο θέμα είναι οι βιώσιμες αστικές καλλιέργειες, σε δημόσιους χώρους ή ιδιωτικούς, και τα φυτεμένα δώματα που σε πόλεις όπως το Παρίσι είναι πλέον υποχρεωτικά σε δώματα άνω των 100 τ.μ. ή με κλίση έως 5 μοίρες».
Το Χάιντ Παρκ
Πώς όλα αυτά μεταφέρονται στη μικροκλίμακα της πόλης και της γειτονιάς; «Ανταποκρινόμαστε με φυτεύσεις που λειτουργούν χωρικά και όχι διακοσμητικά. Μέχρι σήμερα δινόταν έμφαση στους χλοοτάπητες, στην ανθοφορία κ.ο.κ. Πλέον, ειδικά στην Ε.Ε. και τις ΗΠΑ, αυτό έχει αλλάξει εντελώς. Στο Χάιντ Παρκ, για παράδειγμα, όταν καταστράφηκε ο χλοοτάπητας από την ξηρασία κανείς δεν σκέφτηκε ούτε στιγμή να τοποθετήσει σύστημα άρδευσης για να τον αποκαταστήσει». Βασικό εργαλείο των ειδικών είναι τα δέντρα, κυρίως τα φυλλοβόλα. «Εκτός από την ενίσχυση της βιοποικιλότητας και την επίταση των εποχικών αλλαγών, τα δέντρα δημιουργούν σκιά και δροσιά, ενώ ευνοούν την ανάπτυξη ενός οικοσυστήματος. Ως προς τη βιωσιμότητα του αστικού πρασίνου, τα τρία θέματα που μας απασχολούν είναι η ποιότητα του χώματος, το κομπόστ και η βιολογική καταπολέμηση. Στον σχεδιασμό λαμβάνονται πλέον σοβαρά υπόψη η βιώσιμη διαχείριση των υδάτων και τα σύγχρονα αποστραγγιστικά συστήματα, ως μέσο συγκράτησης του νερού. Στη χώρα μας όλα αυτά τα συναντούμε κυρίως σε μεγάλα ιδιωτικά έργα, αισιοδοξώ όμως ότι όσο ανανεώνονται οι υπηρεσίες πρασίνου των δήμων με εμπνευσμένους και δημιουργικούς ανθρώπους θα κινηθούμε σε μια νέα λογική στον δημόσιο χώρο».