Ο τελευταίος που άφησε τη φλεγόμενη Σμύρνη ήταν ο διάσημος μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος τού είχε εμπιστευθεί την ίδρυση του Ιωνικού Πανεπιστημίου στη Σμύρνη. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1922, ο Καραθεοδωρή συνέλεξε τη βιβλιοθήκη και τα όργανα του Ιωνικού Πανεπιστημίου και πρόλαβε να επιβιβασθεί στο πλοίο «Νάξος», που σαλπάρησε από το λιμάνι της Σμύρνης. To 1922 o Καραθεοδωρή διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σε μία από τις μεγαλύτερες μαθηματικές ιδιοφυΐες των αρχών του 20ού αιώνα ανετέθη να διδάξει Χημεία! Απογοητευμένος από τη μίζερη κατάσταση των ελληνικών πανεπιστημίων, εγκατέλειψε την Ελλάδα το 1924 για να αναλάβει καθηγητική θέση στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου.
Ο Γεώργιος Παπανικολάου ξεχώρισε για τις λαμπρές σπουδές στη Γερμανία, στους κλάδους της βιολογίας και της κυτταρολογίας. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, δεν βρήκε την κατάσταση ενθαρρυντική και αναχώρησε το 1913 για τις ΗΠΑ. Ο γυναικείος πληθυσμός τον γνωρίζει, βέβαια, μέσα από το τεστ Παπ.
Ο Tom Ypsilantis είναι ένας Ελληνοαμερικανός που ξεχώρισε στη Φυσική των Στοιχειωδών Σωματιδίων. Συμμετείχε στην ανακάλυψη του αντιπρωτονίου και πρότεινε πρωτότυπες πειραματικές διατάξεις για την ανίχνευση των στοιχειωδών σωματιδίων. Είχα το προνόμιο να μοιράζομαι το ίδιο γραφείο με τον Tom στο Collège de France, στο Παρίσι. Στις συζητήσεις ήταν εμφανής η βαθιά γνώση Φυσικής του Tom, η επιμονή να αναζητά πάντα το καινούργιο. Τη δεκαετία του ’60 ο Tom βρέθηκε στο ΚΠΕ Δημόκριτος. Η υποδοχή δεν ήταν φιλική και ο Tom Ypsilantis επέστρεψε στο CERN.
Το ερώτημα αναφύεται μόνο του: γιατί τα ελληνικά πανεπιστήμια και τα ελληνικά ερευνητικά κέντρα δεν είναι φιλόξενα για όλους εκείνους τους Ελληνες που διαπρέπουν στο εξωτερικό, που έχουν συμβάλει σημαντικά στην ίδια την εξέλιξη της επιστήμης; Γιατί αυτή η πρακτική ισχύει ακόμη και σήμερα; Παρακάμπτοντας μία κοινωνιολογική ανάλυση (αν και χρήσιμη), μπορούμε να σταθούμε στις τεχνικές εξοβελισμού των αξιόλογων επιστημόνων και την επιβολή της αναξιοκρατίας.
Προκήρυξη θέσεων με στενό περιεχόμενο ή ανύπαρκτο περιεχόμενο (συρραφή του τίτλου του διδακτορικού και της τελευταίας εργασίας).
Τριαντακονταμελές εκλεκτορικό σώμα από συναδέλφους του ιδίου τμήματος. Ελάχιστοι είναι οικείοι με το θέμα της προκηρυχθείσης θέσης και κυριαρχεί η «αλληλεγγύη» προς τον συνάδελφο.
Μια προσπάθεια υπέρβασης αυτής της κατάστασης υπήρχε στον νόμο Διαμαντοπούλου, που ψηφίστηκε με συντριπτική πλειοψηφία από τη Βουλή των Ελλήνων. Οριζε ολιγομελή εκλεκτορικά σώματα, από επιστήμονες σε συνάφεια με την προκηρυχθείσα θέση και προερχόμενους από όλα τα ελληνικά πανεπιστήμια. Σύμφωνα όμως με μία παγκόσμια πρωτοτυπία, ο κάθε ένας Ελληνας υπουργός Παιδείας πρέπει να αλλάζει το περιεχόμενο της εκπαιδευτικής λειτουργίας και ο νόμος Διαμαντοπούλου δεν εφαρμόζεται πλέον.
Το πανεπιστήμιο δεν μεταφέρει μόνο γνώση. Παράγει επίσης γνώση. Η ελληνική πολιτεία σε στενή συνεργασία με τα πανεπιστήμια θα πρέπει να ορίσει τους κύριους άξονες επιστημονικής έρευνας, όπως συμβαίνει σε κάθε χώρα. Στην τωρινή συγκυρία και παίρνοντας υπόψη τις ελληνικές ανάγκες θα μπορούσαν να οριστούν οι εξής θεματικοί άξονες:
Η προσπάθεια ίδρυσης και ενίσχυσης ερευνητικών δικτύων δεν ξεκινάει από το μηδέν. Υπάρχουν ήδη φυτώρια επιστημονικής πρωτοβουλίας που πρέπει να ενισχυθούν.
Βιολογία. Είναι η επιστήμη που γεννήθηκε και αναπτύχθηκε το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα. Σημαντικές πλευρές είναι ανεξερεύνητες και μια βαθιά κατανόησή της θα επέτρεπε την αντιμετώπιση των ιών και της πανδημίας.
Πληροφορική. Τα πάντα είναι πληροφορία και χρειαζόμαστε να γνωρίζουμε την αποθήκευση και τη μεταφορά της πληροφορίας. Η συγκρότηση, με την ενθάρρυνση του πρωθυπουργού, της ερευνητικής ομάδας «Αρχιμήδης» (με αντικείμενα την τεχνητή νοημοσύνη, την επιστήμη των δεδομένων και τους αλγορίθμους), είναι ένα σημαντικό βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Αστροσωματιδιακή Φυσική. Τα τελευταία δέκα χρόνια έχουμε σημαντικές ανακαλύψεις: βαρυτικά κύματα, μελανές οπές, κοσμολογικά θέματα. Υπάρχει ήδη έντονη ελληνική συμμετοχή που πρέπει να ενισχυθεί και να συντονιστεί.
Ελληνικός Μεσαίωνας. Ακούγοντας τα μηνύματα των ξένων ηγετών για την Επανάσταση του 1821, μένουμε με την αίσθηση ότι οι Ελληνες υπήρχαν μέχρι το 300 π.Χ. και μετά αναδύθηκαν τον 19ο αιώνα. Καμία αναφορά στο Βυζάντιο. Στο Βυζάντιο που εκχριστιάνισε τους Σλάβους και τους Ρώσους και τους ενέταξε στην Ευρώπη. Στο Βυζάντιο που για 11 αιώνες απέκρουσε μύριους εχθρούς. Στο Βυζάντιο που μας χάρισε την ανατολική ορθόδοξη παράδοση και την έννοια «τρόπος» ως την ηθική διάσταση ενός εγχειρήματος. Επιβάλλεται η ίδρυση ενός Κέντρου Μεσαιωνικών Σπουδών.
Η προσπάθεια ίδρυσης και ενίσχυσης ερευνητικών δικτύων δεν ξεκινάει από το μηδέν. Υπάρχουν ήδη φυτώρια επιστημονικής πρωτοβουλίας που πρέπει να ενισχυθούν και να ενταχθούν σε μία ευρύτερη πολιτική επιστημονικής έρευνας.
Τέλος, το ελληνικό πανεπιστήμιο πρέπει να διατρανώσει την αυτονομία του, τη σύνδεσή του με τις πρόσφατες εξελίξεις στον χώρο της επιστήμης, την επιλογή πρυτανικών αρχών που θα έχουν όραμα για το ίδιο το πανεπιστήμιο. Αντί για εκλογές, όπου καταγράφονται κάποιοι απροσδιόριστοι συσχετισμοί, θα ήταν καλύτερα μία ακαδημαϊκή επιτροπή να επιλέγει τον καλύτερο για την τόσο σημαντική πανεπιστημιακή θέση.
* Ο κ. Αργύρης Νικολαΐδης είναι τ. καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής ΑΠΘ, μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του τηλεσκοπίου νετρίνων NESTOR, Fulbright scholar, Εμπειρίκειο βραβείο.