Η κατανόηση της ιστορίας του Ελληνικού Εμφυλίου δεν είναι εφικτή παρά μόνον από την πρόσληψη των ιστορικών γεγονότων, που συνέβησαν και από τις δύο αντίπαλες πλευρές, καθώς και από τη συνέργειά τους. Σταθμούς στη σχετική βιβλιογραφία αποτελούν: α. το βιβλίο του Γιώργου Μαργαρίτη «Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949)», Βιβλιόραμα, 2005 και β. το βιβλίο του Δημ. Γ. Ζαφειρόπουλου «Ο Αντισυμμοριακός Αγών 1945-1949, 1956», που εκκινούν από εντελώς διαφορετικές προκείμενες.
Καθοριστική συμβολή στη μελέτη της άκρως σημαντικής αυτής ιστορικής περιόδου αποτέλεσε η νέα πραγματικότητα, όπου μετά την πτώση της ΕΣΣΔ καταργήθηκαν τα κομματικά «στεγανά» του πάλαι ποτέ κραταιού Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Eνωσης και του αντίστοιχου Διεθνούς Τμήματός του, που καθόριζαν την πρόσβαση στο σοβιετικό αρχειακό υλικό. Eκτοτε, στον βαθμό που η διάδοχος της ΕΣΣΔ, Ρωσική Ομοσπονδία, δεν ταυτίζεται με το σοβιετικό καθεστώς, πλήθος αρχείων απελευθερώθηκαν και αποχαρακτηρίζονται σταδιακά, δυνάμει των σχετικών υπουργικών αποφάσεων. Πρόκειται για μία κυριολεκτικώς γνωσιακή επανάσταση, καθώς προσφέρεται πλέον μια μοναδική δυνατότητα άντλησης συγκεκριμένων αρχειακών τεκμηρίων τροποποιώντας τις προσεγγίσεις μας για την ιστορία του 20ού αιώνα. Επομένως στην ήδη υπάρχουσα καταγραφή της ιστορίας του Ελληνικού Εμφυλίου από αμιγώς πρωτογενείς πηγές, όπως αναφέρει ο καθηγητής Νίκος Μαραντζίδης στο πρόσφατο άρθρο του στην «Καθημερινή», έρχεται να προστεθεί το βιβλίο μου «Ακρως Απόρρητο: Οι σχέσεις ΕΣΣΔ-ΚΚΕ / 1944-1952» (ΚΨΜ, 2019). Το εν λόγω έργο, υπό το πρίσμα νέων δεδομένων, αποτελεί μια συστηματική καταγραφή και ανάλυση των πρώην σοβιετικών αρχείων αναφορικά με τον Εμφύλιο Πόλεμο και με τις περίπλοκες σχέσεις μεταξύ ΚΚΕ και Σοβιετικής Eνωσης.
Βέβαια από το 2019 έως σήμερα έχουν πράγματι αποχαρακτηριστεί πλήθος εγγράφων που μπορούν να φωτίσουν περαιτέρω πτυχές του Ελληνικού Εμφυλίου. Ωστόσο, η σταχυολόγηση αρχειακών τεκμηρίων είναι απαραίτητο να πληροί κάποια μεθοδολογικά και δεοντολογικά κριτήρια: α. την προώθηση του ακαδημαϊκού – επιστημονικού διαλόγου, β. τη δυνατότητα της πλήρους και όχι αποσπασματικής ενημέρωσης του αναγνωστικού κοινού.
Μολονότι τα καθ’ ύλην στρατιωτικού τύπου έγγραφα, ήτοι αλληλογραφία μεταξύ ΚΚΕ-ΚΚΣΕ σχετικά με την παροχή βοήθειας, δεν προκαλούν καμία σοβαρή έκπληξη στους συστηματικούς μελετητές της περιόδου, καθώς ένας τεράστιος όγκος αυτών των πληροφοριών έχει ήδη δημοσιευθεί, βρίθουν εντούτοις από σημαντικές ad hoc λεπτομέρειες που επιβεβαιώνουν ή απορρίπτουν προγενέστερες υποθέσεις εργασίας. Επί παραδείγματι: Γνωρίζουμε ότι η σφοδρή σύγκρουση Βαφειάδη – Ζαχαριάδη έλαβε χώρα εντός του πλαισίου αντιπαλότητας μεταξύ Τίτο και Στάλιν.
Η εθνική ενότητα και συμφιλίωση δεν θα καταστούν δυνατές χωρίς την αναγκαία μελέτη και τη διαφύλαξη της συλλογικής μνήμης στην Ελλάδα.
Στις σελίδες του βιβλίου μου Ακρως Απόρρητο (σ. 95-109) παρατίθεται ο τρόπος διά του οποίου ένα διεθνές πρόβλημα του κομμουνιστικού κινήματος (ρήξη μεταξύ Βελιγραδίου και Μόσχας) μετετράπη σε ενδογενές πρόβλημα του ΚΚΕ. Ενδεικτικά, παραθέτω το ακόλουθο νέο στοιχείο: Την 27η Νοεμβρίου 1948, το μέλος του Διεθνούς Τμήματος του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπολσεβίκων), Μπ. Πονομαριώφ, συνέταξε την ακόλουθη απολογιστική αναφορά για τον Μάρκο Βαφειάδη λέγοντας μεταξύ άλλων: «[…] Τους τελευταίους μήνες στο Π.Γ. του ελληνικού κόμματος ανέκυψαν σοβαρές διαφωνίες. Κατά την περίοδο Σεπτεμβρίου – Οκτωβρίου, ο Μιχαήλωφ (Βαφειάδης) ευρίσκεται στην ΕΣΣΔ για θεραπεία. Σε αυτό το διάστημα διήγε συζητήσεις με τον σύντροφο Ν.Α. Μπουλγκάνιν, τον σύντροφο Μ.Α. Σούσλωφ, και επίσης με εργαζόμενους της Κ.Ε. του ΠΚΚ (μπ). Πριν αναχωρήσει από τη Μόσχα ο Μιχαήλωφ έγραψε δύο γράμματα στην Κ.Ε. του ΠΚΚ (μπ). Εκ των συζητήσεων και των γραμμάτων προκύπτει ότι ο Μιχαήλωφ βρίσκεται σε σοβαρή αντίθεση με το πολιτικό γραφείο της Κ.Ε. του ΚΚΕ και πρωτίστως με τον Νικολάγιεφ (Ζαχαριάδη) και τον Ιωαννίδη». Συνεπώς το ζήτημα Ζαχαριάδη εντός του ΚΚΕ ετέθη από τον Βαφειάδη με τρόπο ο οποίος φαίνεται ότι δεν είναι ούτε αυτόνομος ούτε αυθόρμητος. Ο σκοπός ήταν η εν τη γενέσει διάλυση της όποιας απόπειρας «τιτοϊκών ανταρσιών» εντός των Κ.Κ. των βαλκανικών χωρών.
Ο πρόσφατος «θόρυβος» περί Ελληνικού Εμφυλίου, μας οδηγεί πίσω, στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Η εθνική ενότητα και συμφιλίωση δεν θα καταστούν δυνατές χωρίς την αναγκαία μελέτη και ερμηνεία των πηγών και τη διαφύλαξη της συλλογικής μνήμης στην Ελλάδα γύρω από τα ζητήματα του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου. Οι συνάδελφοί μου κι εγώ έχουμε υποχρέωση να συμβάλλουμε σε αυτό, χωρίς πολιτικές σκοπιμότητες της εκάστοτε χρονικής συγκυρίας.
* O δρ Νίκος Παπαδάτος είναι διδάκτωρ ιστορίας του Πανεπιστημίου της Γενεύης, επισκέπτης καθηγητής στο τμήμα Ιστορίας, πολιτικών κομμάτων και κοινωνικών κινημάτων του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας Λομονόσοφ και ερευνητής – διδάσκων στο ΚΕΜΕ του Πανεπιστημίου Κρήτης.