Στις 22 Αυγούστου του 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκλέγεται βουλευτής Αττικοβοιωτίας και ιδρύει το κόμμα των Φιλελευθέρων. Τον Οκτώβριο ορκίζεται πρωθυπουργός της Ελλάδας και το μέλλον του συνδέεται με την πορεία της μικρής τότε ελληνικής επικράτειας. Προτού φύγει από την αγαπημένη του Κρήτη για να αναλάβει τα ηνία του ελληνικού κράτους, ποζάρει για μια τελευταία φωτογραφία στα Χανιά. Στήνεται δηλαδή σοβαρός και βλοσυρός στη μέση μιας μεγάλης ομήγυρης ανδρών –κανείς δεν χαμογελούσε στις φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα– και βγαίνει μια αναμνηστική φωτογραφία με τους φίλους του στον αγαπημένο του Δημοτικό Κήπο Χανίων.
Υπάρχουν δεκάδες φωτογραφίες του Βενιζέλου, αλλά αυτή η αναμνηστική εικόνα μοιάζει να αποτυπώνει τον πολιτικό σε μια κομβική στιγμή της ζωής του. Επειτα από αυτό το φωτογραφικό καρέ, ο Βενιζέλος της Κρήτης έγινε ο Βενιζέλος της Ελλάδας. Η φωτογραφία σώζεται μέχρι και σήμερα σε δύο σημεία. Μπορείτε να τη δείτε στο Εθνικό Κέντρο Ερευνών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» στα Χανιά, σε ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον που μελετάει τη ζωή και το έργο του πολιτικού ή κρεμασμένη στον τοίχο του ιστορικού καφέ Κήπος των Χανίων, εκεί δηλαδή όπου τραβήχτηκε πριν από 112 χρόνια.
«Κάθε φλιτζάνι του καφέ είναι γεμάτο Ιστορία», λέει στην «Κ» ο Βασίλης Σταθάκης, που έχει τη διεύθυνση του ιστορικού καφενείου από το 1988. Ο ίδιος σχεδόν μεγάλωσε μέσα στον Κήπο και δούλευε στο ιστορικό κτίριο του 19ου αιώνα μέχρι να αναλάβει την ευθύνη του. Δεν προλαβαίνω να σημειώσω τα ονόματα που απαριθμεί από τα ιστορικά πολιτικά πρόσωπα που έπιναν τον καφέ τους στα τραπέζια του Κήπου, μέχρι τους καλλιτέχνες και τους ανθρώπους των γραμμάτων που έκαναν μια στάση στο καφενείο του. Οσοι πέρασαν το κατώφλι του, από τον Καρυωτάκη μέχρι τον Καζαντζάκη και από τον Θεοδωράκη μέχρι την Κάλλας, όλοι βρήκαν μια θέση στην ιστορία του Κήπου και πολλές φορές στον τοίχο του.
Οι πολιτικές συζητήσεις και οι ζυμώσεις ήταν στην ημερήσια διάταξη του Κήπου. Δεν πρόκειται όμως για συζητήσεις του καφενείου, όσο κι αν έχουν και αυτές την αξία τους, καθώς ο χώρος φιλοξένησε κάποτε την Κρητική Βουλή στα τέλη του 19ου αιώνα. Για την ιστορία, ο Κήπος ιδρύθηκε από τον Ρεούφ Πασά το 1870. Ο γενικός διοικητής της Κρήτης δημιούργησε έναν κήπο περιπάτου σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα έξω από τα τείχη της πόλης. Από την αρχή φιλοξένησε εκδηλώσεις και θεάματα, ενώ στο πρώτο κτίριο που κατασκευάστηκε δόθηκαν οι πρώτες θεατρικές παραστάσεις και φιλοξενήθηκε προσωρινά η βουλή της Κρήτης. Στον Κήπο φιλοξενήθηκε η περίφημη Διεθνής Εκθεση Χανίων του 1900 στην αυτόνομη πια Κρητική Πολιτεία, εκεί εγκαταστάθηκε και ο πρώτος κινηματογράφος της πόλης και έγινε το πολιτιστικό κέντρο της περιοχής. Το 1911 κατέρρευσε το κτίριο του Ρεούφ Πασά και έπειτα από 25 χρόνια κατασκευάστηκε το κτίριο που φιλοξενεί το καφέ μέχρι σήμερα.
Η πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική ιστορία του Κήπου έδωσαν στον κ. Σταθάκη την ιδέα να συνενώσει τα ιστορικά καφενεία της Ελλάδας και να διεκδικήσει την αναγνώρισή τους. Κάπως έτσι ιδρύθηκε ο Σύνδεσμος των Ιστορικών Καφέ Ευρώπης το 2014 στα Χανιά, που έδωσε τη θέση του στον πολιτιστικό οργανισμό Δρόμος Ιστορικών Καφέ το 2020. Πριν από λίγες μέρες τα ιστορικά καφέ εντάχθηκαν στο εθνικό ευρετήριο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του υπουργείου Πολιτισμού για τη διαχρονική συμβολή τους στη διαμόρφωση πολιτισμικών πρακτικών και της αστικής κοινωνικότητας. Αυτή η αναγνώριση, εκτιμά ο ίδιος, θα βοηθήσει στην επιβίωση των ίδιων των επιχειρήσεων που στεγάζονται σε μνημειακά κτίρια και στη διαμόρφωση πολιτιστικών διαδρομών με βάση τα ιστορικά καφέ.
Από τον κατάλογο του ΥΠΠΟΑ δεν θα μπορούσαν να λείπουν και μια σειρά άλλων ιστορικών καφενείων, των λίγων που επιβιώνουν στη χώρα μας χάρη στο μεράκι και την επιμονή των ανθρώπων που φροντίζουν τη λειτουργία τους. Κάθε ένα έχει και τη δική του ιστορία.
Το «Τίποτα»
Από τον Καρυωτάκη μέχρι τον Καζαντζάκη και από τον Θεοδωράκη μέχρι την Κάλλας, όλοι βρήκαν μια θέση στην ιστορία του Κήπου.
Ενα από αυτά είναι το μεγάλο καφενείο στην Τρίπολη, που λειτουργεί από το 1840 στην πλατεία Αγίου Βασιλείου. Στο εσωτερικό του έχουν μείνει αναλλοίωτοι οι μεγάλοι καθρέπτες με τις σκαλιστές κορνίζες και τα έπιπλα που ήρθαν στην Τρίπολη από τον Βιεννέζο τεχνίτη Μίκαελ Τόνετ, ενώ σε βιτρίνες μπορεί ο επισκέπτης να δει από κοντά όπλα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Ο διευθυντής του καφενείου, Παρασκευάς Κατσικερός, μας λέει ιστορίες από τις προσωπικότητες που πέρασαν από τα οβάλ τραπέζια του καφενείου, όπως για τον Κώστα Καρυωτάκη που καταγόταν από την Τρίπολη και είχε το δικό του τραπέζι δίπλα στο παράθυρο ή εκείνη τη φορά του 1947 που επισκέφθηκαν τον χώρο ο βασιλιάς Παύλος και η Φρειδερίκη και πιάστηκαν εξαπίνης. «Τότε στην Τρίπολη υπήρχε το ηδύποτο με το όνομα “Τίποτα” και όταν ρώτησαν τον Παύλο τι θέλει να πιει και είπε “τίποτα”, αμέσως του σέρβιραν το ομώνυμο ποτό», μας λέει ο κ. Κατσικερός. Η έκπληξη άρεσε στο βασιλικό ζεύγος και λέγεται ότι το ηδύποτο μετακόμισε αργότερα και στη βασιλική αυλή.
Στον κατάλογο των ιστορικών καφέ συμπεριλαμβάνεται και η «Ωραία Ελλάς» της Αθήνας. Η ιστορία του καφενείου στο Μοναστηράκι ξεκινάει το 1839 και από την αρχή αποτελούσε ένα σημείο συνάντησης μεταξύ της αστικής κοινωνίας της εποχής και των οπλαρχηγών της Ελληνικής Επανάστασης και ένα πολιτικό κέντρο, «μια άτυπη βουλή», όπως περιγράφει ο διαχειριστής του Γιάννης Αντωνίου, καθώς ήταν το στέκι των βουλευτών που συνέχιζαν τις αγορεύσεις τους μετά το πέρας των εργασιών της Παλαιάς Βουλής. Ανάμεσα στους ξεχωριστούς επισκέπτες του ήταν και ο Χανς Κρίστιαν Αντερσεν στο ταξίδι του στην Αθήνα το 1841.
Με την ίδρυση της Λέσχης Εμπόρων Αθηνών το 1870, το καφενείο γίνεται σταδιακά και οικονομικό κέντρο και λειτουργεί το πρώτο λαϊκό χρηματιστήριο. Ολα αυτά τελειώνουν δέκα χρόνια μετά με το οριστικό κλείσιμο του καφενείου. Η ιστορία του ξαναρχίζει το 1980 όταν ο επιχειρηματίας Παναγιώτης Γερολυμάτος δημιουργεί το Κέντρο Ελληνικής Παράδοσης και ανοίγει ξανά την «Ωραία Ελλάς» στην Πανδρόσου και τη Μητροπόλεως, σε ένα κτίριο του μεσοπολέμου, σχεδόν δίπλα στο αρχικό κτίσμα, που όμως δεν υπάρχει πια.
«Ντάνσιν τας Κυριακάς»
«Το Μέγαρον της λέσχης Κομοτηνής ευπρεπισθέν καταλλήλως εσωτερικώς και εξωτερικώς και πλουτισθέν με όλα τα μέσα που παρέχουν άνετον και ευχάριστον διαμονήν εις τους πελάτας και τα μέλη της ετοιμάζεται να υποδεχθή εις πανηγυρικήν συγκέντρωσιν τους Κομοτηναίους την πρώτην και δευτέραν ημέραν των Χριστουγέννων με τον πρώτον εναρκτήριον χορόν της λέσχης. Θα επακολουθήσουν ντάνσιν κατά τας Κυριακάς και εορτάς», έγραφε το φύλλο της εφημερίδας «Πρωία» τα Χριστούγεννα του 1950. Η Θράκη έμπαινε και εκείνη σε μια νέα εποχή, όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα μετά το τέλος των πολέμων και του εμφυλίου και η ιστορική λέσχη Κομοτηναίων θα αποτελούσε το πνευματικό κέντρο της περιοχής.
Η ιστορία της λέσχης, που συγκαταλέγεται στα ιστορικά καφέ, ξεκινάει το 1885 με την ίδρυση του πνευματικού συλλόγου Ομόνοια, που αργότερα εργάζεται και για την ένωση της Θράκης με την υπόλοιπη Ελλάδα. Το κτίριο που χρησιμοποιήθηκε εξαρχής ως εντευκτήριο του συλλόγου και χώρος εκδηλώσεων χτίζεται το 1921. «Στους χώρους του οργανώθηκαν όλα τα πολιτιστικά και πολιτικά γεγονότα της εποχής. Στη λέσχη ήρθαν βασιλείς, πολιτικοί, καλλιτέχνες, εδώ έγινε η υποδοχή του ελληνικού στρατού στην απελευθέρωση της Θράκης», μας λέει η Αντζελα Δράκου που διευθύνει τη λέσχη από το 2012.
Στο εθνικό ευρετήριο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς περιλαμβάνονται ακόμη το καφέ Mevlana στη Ρόδο, που στεγάζεται σε κτίριο του 14ου αιώνα, τα καφέ Ερμής του 1800 και Πανελλήνιο του 1916 στη Μυτιλήνη και το μεγάλο καφενείο του 1929 στην Αμφισσα.