Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι το ανώτατο δικαιοδοτικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπεύθυνο για την αυθεντική ερμηνεία των κανόνων δικαίου της Ένωσης. Όπως κάθε ανώτατο Δικαστήριο, οι αποφάσεις του έχουν μια κατεξοχήν πολιτική χροιά καθώς η συσταλτική ή διασταλτική ερμηνεία που υιοθετείται επιφέρει σημαντικές εξελίξεις σε πολλά επίπεδα πολιτικής. Οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου έχουν συμβάλλει τα μέγιστα διαχρονικά στην εμπέδωση της υπεροχής του κοινοτικού απέναντι στο εθνικό δίκαιο αλλά και την ολοκλήρωση της Ενιαίας Αγοράς.
Η απόφαση του Δικαστηρίου να αποφανθεί υπέρ της νομιμότητας της διασύνδεσης των χρηματοδοτικών ροών από τον κοινοτικό προϋπολογισμό προς ένα κράτος-μέλος με την κατάσταση στο κράτος δικαίου στη χώρα αυτή ενισχύει αποφασιστικά το οπλοστάσιο των ενωσιακών οργάνων απέναντι σε χώρες όπως η Πολωνία και η Ουγγαρία που βρίσκονται στο κέντρο μιας πολύ έντονης κριτικής για την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης. Πρόκειται για μια σύγκρουση που ταλαιπωρεί πάνω από πέντε χρόνια την Ευρώπη και κορυφώθηκε στην επίπονη διαπραγμάτευση για το επταετές χρηματοδοτικό πλαίσιο της ΕΕ και το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας. Στο πλαίσιο της διαπραγμάτευσης αυτής, τα υπόλοιπα είκοσι πέντε κράτη-μέλη πίεσαν για την υιοθέτηση μιας ρήτρας αιρεσιμότητας που θα συνέδεε κάθε εκταμίευση με την κατάσταση στο κράτος δικαίου ενός κράτους-μέλους. Η νομική βάση και η συμβατότητα της ρήτρας αυτής με το νομικό πλαίσιο λειτουργίας της Ένωσης αμφισβητήθηκε από την Πολωνία και την Ουγγαρία με αποτέλεσμα να κληθεί το Δικαστήριο να αποφανθεί -εν τέλει θετικά- επί της νομιμότητάς της.
Η Πολωνία και η Ουγγαρία επικρίνονται σφοδρά για τις παρεμβάσεις που ασκούν οι κυβερνήσεις τους στις αποφάσεις των εθνικών δικαστηρίων. Το πιο πρόσφατο περιστατικό σύγκρουσης, τον Δεκέμβριο του 2021, αφορά την ανάληψη νομικής δράσης από την Επιτροπή κατά της Πολωνίας σχετικά με την απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου της χώρας να αμφισβητήσει τη συμβατότητα ενός μέρους της ενωσιακής νομοθεσίας με διατάξεις του Συντάγματος της χώρας. Κάτι τέτοιο αποτελεί μεγάλη πρόκληση και έμπρακτη υπονόμευση της θεμελιώδους αρχής λειτουργίας της Ένωσης περί της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου. Ως μοχλό πίεσης, η Επιτροπή έχει καθυστερήσει την έγκριση των σχεδίων που έχουν υποβάλλει, από τον Μάιο του 2021, η Πολωνία και η Ουγγαρία για την αξιοποίηση των κονδυλίων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης από την πανδημία που αναλογούν στις δύο χώρες. Η οργισμένη αντίδραση της Πολωνικής κυβέρνησης στις κινήσεις της Επιτροπής προμηνύουν τη συνέχιση αν όχι περαιτέρω όξυνση της αντιπαράθεσης αυτής.
Η απόφαση του Δικαστηρίου μπορεί να δημιουργήσει ένα μεγάλο παλιρροϊκό κύμα εξελίξεων και δημιουργεί ένα ισχυρό νομικό κεκτημένο. Από τη μια μεριά, νομιμοποιεί το υπέρτατο εργαλείο της χρηματοδοτικής πίεσης που διαθέτει η ΕΕ απέναντι σε κράτη με φυγόκεντρες και αποκλίνουσες συμπεριφορές. Ενισχύεται σημαντικά το πολιτικό κέντρο της Ένωσης απέναντι στα κράτη-μέλη, παρέχοντας ένα πλαίσιο ανάληψης ουσιαστικής δράσης για να περιοριστούν τέτοιες συμπεριφορές. Με τον τρόπο αυτό δίνεται απάντηση και στους επικριτές της Ένωσης περί συμπεριφοράς «δύο μέτρων και δύο σταθμών» απέναντι στα κράτη-μέλη και στις τρίτες χώρες σε θέματα κράτους δικαίου. Επίσης, διασφαλίζεται ο σκληρός πυρήνας της υπερεθνικής αρμοδιότητας, προστατεύοντας βασικές αρχές πάνω στις οποίες έχει δομηθεί η ΕΕ, όπως είναι η αρχή της ενωσιακής δικαιικής υπεροχής. Από την άλλη μεριά, βέβαια, απομονώνονται περισσότερο οι δύο χώρες. Αν και ρητορικά πυροτεχνήματα τύπου “Polexit” δεν τρομάζουν τις Βρυξέλλες, βάζουν, ωστόσο, την ΕΕ σε μια τροχιά εσωστρέφειας και εσωτερικών εντάσεων δυναμιτίζοντας τις προσπάθειες οικονομικής ανάπτυξης μετά την πανδημία.
* Αναπληρωτής Καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και Επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Αριάν Κοντέλλη, ΕΛΙΑΜΕΠ