Τον συμβολισμό της επιστροφής, με κάθε κόστος, στην πατρίδα, τον έδωσε στην Ιθάκη ο Όμηρος, προτού ο Κωνσταντίνος Καβάφης, εμπνευσμένος από την Οδύσσεια, της αποδώσει αιώνες αργότερα και το «ωραίο ταξίδι». Τώρα, μια ομάδα ερευνητών δίνει στην Ιθάκη μια ακόμα διάσταση – αυτή της τεχνητής νοημοσύνης.
Η DeepMind, το σκέλος της εταιρείας Google που ασχολείται αποκλειστικά με την τεχνητή νοημοσύνη, με επικεφαλής τον Δρ. Γιάννη Ασσαέλ συνεργάστηκε με την Δρ. Thea Sommerschield του Τμήματος Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Ca’ Foscari της Βενετίας, τη Σχολή Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και το Τμήμα Πληροφορικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών για να δημιουργήσουν την «Ιθάκη», το πρώτο νευρωνικό δίκτυο για την αποκατάσταση κειμένου κατεστραμμένων επιγραφών και τον προσδιορισμό του τόπου και της χρονολογίας γραφής τους. Τα ευρήματα τους δημοσιεύθηκαν σήμερα στο κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό «Nature», και το kathimerini.gr είναι το μόνο ελληνικό μέσο που έχει τις αποκλειστικές πληροφορίες πίσω από το πρωτοποριακό έργο.
«Η πειραματική αξιολόγηση δείχνει ότι η «Ιθάκη» επιτυγχάνει ακρίβεια 62% στην αποκατάσταση κατεστραμμένων κειμένων, 71% ακρίβεια στην αναγνώριση της αρχικής τους θέσης και μπορεί να χρονολογήσει τα κείμενα εντός 30 ετών από το εύρος ημερομηνιών που δίνουν οι ιστορικοί», δηλώνει η DeepMind. Ο στόχος τους δεν είναι η «Ιθάκη» να αντικαταστήσει τους ιστορικούς – ο στόχος είναι η συνεργασία των ιστορικών και της τεχνητής νοημοσύνης, με σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση της αρχαίας ιστορίας.
Η μελέτη τους έχει ήδη αποδείξει πως τα πιο ακριβή αποτελέσματα προέκυψαν όταν οι ιστορικοί και το νευρωνικό δίκτυο της «Ιθάκης» συνεργάστηκαν. «Οι επιγραφολόγοι ιστορικοί με τους οποίους συνεργαστήκαμε είχαν 25% ακρίβεια όταν εργάζονταν μόνοι τους στην αποκατάσταση αρχαίων κειμένων», δηλώνουν οι ερευνητές, ενώ η Ιθάκη είχε 62% επιτυχία. Όταν όμως οι επιγραφολόγοι χρησιμοποίησαν την «Ιθάκη» για την έρευνά τους η απόδοσή τους αυξήθηκε στο 72% – «δείχνοντας πόσο σημαντική είναι η συνεργασία ανθρώπου και τεχνητής νοημοσύνης στη μελέτη της ιστορίας», λέει στο kathimerini.gr ο Γιάννης Ασσαέλ, ο ερευνητής επιστήμονας της DeepMind πίσω από το προτζεκτ.
Η «Ιθάκη» αποτελεί επέκταση της «Πυθίας», του προγενέστερου μοντέλου τεχνητής νοημοσύνης που η DeepMind είχε παρουσιάσει το 2019. Η ιδέα για την «Πυθία» είχε γεννηθεί λίγα χρόνια πριν στην Οξφόρδη, όταν η Thea Sommmerschield μιλούσε στον Δρ. Ασσαέλ για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι επιγραφολόγοι, για το ζήτημα της αποκατάστασης κατεστραμμένων κειμένων. Κατευθείαν είδαν μια ευκαιρία για την χρήση τεχνητής νοημοσύνης στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ο Γιάννης Ασσαέλ ανέπτυξε το κομμάτι της τεχνητής νοημοσύνης της «Πυθίας» – ενός μαθηματικού μοντέλου νευρωνικών δικτύων που είναι εμπνευσμένα από τα νευρωνικά δίκτυα του ανθρώπινου εγκεφάλου – η οποία προβλέπει, δίνοντας τις πιθανότητες από διαφορετικές εκδοχές, κομμάτια ενός κειμένου που έχουν καταστραφεί. Σχεδόν δυόμιση χρόνια αργότερα, η «Πυθία» εξελίχθηκε στην «Ιθάκη».
Ο Δρ. Ασσαέλ τονίζει στο kathimerini.gr πως από τα πρώτα του βήματα τον ενδιέφεραν οι προεκτάσεις της τεχνητής νοημοσύνης με θετικό κοινωνικό αντίκτυπο, όπως και η εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης στον πολιτισμό και στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Το γεγονός πως είναι Έλληνας συνέβαλε στο να καταπιαστούν εξαρχής, και μέχρι στιγμής εξ ολοκλήρου, με αρχαιοελληνικά κείμενα. Τώρα, η ομάδα αναπτύσσει και εκδόσεις της «Ιθάκης» για άλλες αρχαίες γλώσσες, από τα Λατινικά ως τα Ακκαδικά και τη γλώσσα των Μάγια. «Mε τον ίδιο τρόπο που τα μικροσκόπια και τηλεσκόπια επεκτείνουν το εύρος των όσων μπορούν να κάνουν οι επιστήμονες, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να προσφέρει στους ιστορικούς περαιτέρω εργαλεία για να υποστηρίξουν την έρευνά τους τους και να βελτιώσουν τη συλλογική μας κατανόηση της αρχαίας ιστορίας και πολιτισμού », αναφέρει ο Δρ. Ασσαέλ, τονίζοντας πως ενώ η Αρχαία Ελλάδα παίζει καθοριστικό ρόλο στην κατανόηση μας του Μεσογειακού κόσμου, παραμένει μόνο ένα κομμάτι ενός παγκόσμιου χώρου πολιτισμών που μπορούν να εξερευνηθούν περαιτέρω μέσω της «Ιθάκης».
Όπως εξηγεί ο Δρ. Ασσαέλ στο kathimerini.gr, ένας επιγραφολόγος ιστορικός αντιμετωπίζει τρία βασικά προβλήματα – οι αρχαίες επιγραφές έχουν υποστεί φθορά, πολλές έχουν μετακινηθεί από τον αρχικό τόπο στον οποίο γράφτηκαν, και οι περισσότερες έχουν γραφτεί σε πέτρα, καθιστώντας δύσκολη τη χρονολόγηση τους λόγω της ανόργανης φύσης της πέτρας. Κι εδώ έρχεται η «Ιθάκη», στην οποία χρησιμοποιήθηκε η ίδια βάση ιστορικών δεδομένων – το ψηφιακό αρχείο του Packard Humanities Institute, το οποίο διαθέτει περισσότερες από 100,000 αρχαίες ελληνικές επιγραφές – με την «Πυθία» αλλά εντελώς διαφορετική προσέγγιση στην επεξεργασία τους. Μετά από αμέτρητες επαναλήψεις, η «Ιθάκη» εκπαιδεύτηκε για να μπορεί να δίνει πιθανά αποτελέσματα όσον αφορά τα κομμάτια που λείπουν από το κείμενο αλλά και στον προσδιορισμό του τόπου προέλευσης και της χρονολογίας μιας επιγραφής, ερμηνεύοντας τα δεδομένα από το υπάρχον κείμενο, ενώ το μοντέλο δίνει στους ιστορικούς και «χάρτες σημασίας», εξηγώντας πως κατέληξε στο εκάστοτε αποτέλεσμα. Μία άλλη εφαρμογή της «Ιθάκης» αφορά στην επίλυση ιστορικών διαφωνιών – σύμφωνα με την DeepMind, την έχουν ήδη χρησιμοποιήσει για τη χρονολόγηση μιας σειράς Αθηναικών διαταγμάτων που παλαιότερα θεωρούνταν ότι γράφτηκαν πριν το 445 π.Χ. ενώ μεταγενέστερες θεωρίες υποστηρίζουν ότι γράφτηκαν το 420 π.Χ. Η μέση προβλεπόμενη χρονολογία που έδωσε η «Ιθάκη» όταν τα διατάγματα περάστηκαν στο σύστημα της ήταν το 421 π.Χ., ημερομηνία που συμφωνεί με τις νεότερες θεωρίες. «Μπορεί να φαίνεται μικρή η διαφορά, αλλά αυτή η χρονολογική μετατόπιση έχει σημαντικές επιπτώσεις στην κατανόηση μας της πολιτικής ιστορίας της “Κλασικής Αθήνας”», λέει η Thea Sommmerschield (ΦΩΤ.). «Το θέμα δεν είναι το μοντέλο μας να προβλέψει ένα μεμονωμένο αποτέλεσμα», αναφέρει ο Δρ. Ασσαέλ, «αλλά να ενημερώσει τον ιστορικό για το ποιες δεκαετίες θεωρεί τις πιο πιθανές» – να αποτελέσει δηλαδή βοηθητικό εργαλείο για τους ιστορικούς στις έρευνες τους. Για αυτό τον λόγο, αν μπουν στο ithaca.deepmind.com, οι ιστορικοί μπορούν να χρησιμοποιήσουν το μοντέλο της «Ιθάκης» δωρεάν.
«Ο τεράστιος όγκος μαρτυριών από τον αρχαίο κόσμο, είτε κείμενα ή αντικείμενα, διαρκώς μεγαλώνει», δηλώνει ο Jonathan Prag, καθηγητής αρχαίας ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, συμπληρώνοντας πως γίνεται όλο και πιο δύσκολο για τους ιστορικούς να μελετήσουν ένα τέτοιο αρχείο. «Η εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης σε αυτό τον όγκο δεδομένων, όπως δείχνει η «Ιθάκη», παρουσιάζει τρομερές ευκαιρίες», αναφέρει ο κ. Prag, «η αρχαία ιστορία έχει ένα συναρπαστικό μέλλον». «Είναι μια εξαιρετική εξέλιξη», αναφέρει ο ιστορικός και καθηγητής στο New York University Roger Bagnall, με την Alison Cooley, η οποία είναι πρόεδρος του Διεθνούς Συνδέσμου Ψηφιακών Επιγραφών στο Πανεπιστήμιο του Warwick, να τονίζει ότι «ο πρωτοποριακός σχεδιασμός της «Ιθάκης» υπόσχεται να μεταμορφώσει τη δυνητική συνεισφορά των γραπτών μαρτυριών στην κατανόηση μας των καίριων στιγμών της παγκόσμιας ιστορίας». Ο Ίων Ανδρουτσόπουλος, καθηγητής στο Τμήμα Πληροφορικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος της επιστημονικής ομάδας της Ιθάκης λέει πως χρειαζόμαστε περισσότερα πρότζεκτ όπως αυτό της «Ιθάκης» για να αναδείξουν περαιτέρω τη συμβολή του machine learning στις ανθρωπιστικές επιστήμες, όπως και αντίστοιχα σεμινάρια και διδακτική ύλη για να εκπαιδευτούν οι ερευνητές του μέλλοντος.
Όσον αφορά στο όνομα του μοντέλου, η «Ιθάκη» ήταν επιλογή του Δρ. Ασσαέλ, ο οποίος είναι από τη Θεσσαλονίκη αλλά ζει στο εξωτερικό εδώ και περίπου μια δεκαετία, και της Thea Sommerschield. «Το όνομα είναι εμπνευσμένο από το ταξίδι του Οδυσσέα στον δρόμο προς την Ιθάκη», λέει ο ίδιος στο kathimerini.gr, ελπίζοντας, όπως ο Οδυσσέας να «επιστρέψουν» και τα αρχαία αυτά κείμενα στην αρχική τους μορφή, στη δική τους Ιθάκη.