Αν υπάρχει κάτι νευραλγικό που διαπερνά και χαρακτηρίζει όλα τα κοινωνικά δίκτυα, αυτά που ορίζονται ως ένα σύνολο σχέσεων μεταξύ ανθρώπων ή οργανισμών, είναι μια αίσθηση σκοπού και ταυτότητας για κάθε ένα μέλος αυτού του δικτύου, μια αίσθηση που δεν μπορεί να επιτευχθεί κατά μόνας. Κοινωνικά δίκτυα ανάμεσα σε άλλα σημαίνει: φιλία, αγάπη, ιδέες. Αλλά την ίδια στιγμή, σήμερα, κοινωνικά δίκτυα σημαίνει και παραπληροφόρηση για την COVID 19 και τα θέματα δημόσιας υγείας.
Η COVID 19 έχει επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό την κοινωνική ζωή των ανθρώπων και ειδικά αυτές τις πτυχές της όπου παρατηρείται έντονη φυσική παρουσία των πολιτών- σχολεία, συναυλίες, εκκλησίες, δραστηριότητες στην κοινότητα.
Οι συνέπειες της υψηλής συγκέντρωσης του κοινού σε ένα σημείο έγιναν γνωστές ήδη από την αρχή της πανδημίας: χιλιάδες νοσήσεις, νοσηλείες αλλά και θάνατοι. Καθώς όμως πλησιάζουμε στην επέτειο των δυο χρόνων από την ανάπτυξη μιας εκπληκτικά αποτελεσματικής σειράς εμβολίων για τον κορωνοϊό, πολλοί στην ιατρική και επιστημονική κοινότητα είμαστε πιο μπερδεμένοι από ποτέ. Αναρωτιόμαστε: «Έχουμε στα χέρια μας το αντίδοτο για το τέλος της πανδημίας. Γιατί λοιπόν οι άνθρωποι και τα κοινωνικά δίκτυα στα οποία αλληλεπιδρούν δεν δέχονται την απάντησή μας;»
Κατ’ αρχάς, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης δεν μπορούν ποτέ να είναι ουδέτερα στα θέματα της υγείας μιας και τα ίδια επηρεάζονται από το ακόμα νωπό ιστορικό προηγούμενων ελλειμμάτων εμπιστοσύνης στα δημόσια συστήματα υγείας – το έλλειμμα διαφέρει ανάλογα με την κοινότητα όπου μεταδίδεται η είδηση. Στις κοινωνίες όπου βρήκε το έδαφος για να καλλιεργηθεί η δυσπιστία απέναντι στη δημόσια ιατρική, η διάδοση της πληροφορίας ενδέχεται να μη φτάσει τελικά εκεί όπου οι επιστήμονες επιχειρούμε να φτάσουμε. Δυστυχώς, η αποτυχία μετάδοσης των σωστών μηνυμάτων για τη δημόσια υγεία αναπτύχθηκε σε μεγάλη κλίμακα κατά τη διάρκεια αυτής της πανδημίας.
Ωστόσο, η εξάπλωση της δυσπιστίας και της παραπληροφόρησης δεν είναι ούτε αναπόφευκτη ούτε αμετάβλητη: η ιατρική κοινότητα πρέπει τώρα με τη σειρά της να λάβει υπόψιν της τη δύναμη των κοινωνικών δικτύων. Πρέπει να βρούμε τον τρόπο να συνεργαστούμε μαζί τους. Μόνο με αυτό τον τρόπο μπορούμε να επιτύχουμε τους στόχους για μια συνολική και δίκαιη δημόσια υγεία, την οποία τα τεχνολογικά επιτεύγματα από μόνα τους δεν μπορούν να βοηθήσουν όσο φοβερά και αν είναι.
Ακολουθούν μερικές προτάσεις για το πως μπορούμε οι επιστήμονες να βελτιώσουμε τις πρόσφατες λάθος πρακτικές που υιοθετήσαμε στη μετάδοση των μηνυμάτων στα ζητήματα δημόσιας υγείας. Ο στόχος μας θα πρέπει να είναι οι καλές επικοινωνιακές στρατηγικές να ενσωματωθούν μόνιμα στο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης. Για να συμβεί αυτό, χρειάζεται ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ ιατρικής κοινότητας και πολιτών.
Επιρροή- Τα κοινωνικά δίκτυα (σχολεία, γειτονιές, δουλειές, οργανώσεις, μικρότερα και μεγαλύτερα δίκτυα μέσα στην κοινότητα) είναι αγωγοί ροής πληροφοριών, θετικών ή αρνητικών. Με την πάροδο του χρόνου, αυτή η ροή πληροφοριών φτάνει σε ολοένα και περισσότερα άτομα καθώς η συνδεσιμότητα μεγαλώνει και μεγαλώνει ανάμεσα στα μέλη των κοινοτήτων που αλληλεπιδρούν.
Η ανάπτυξη των κοινωνικών δικτύων και η επιρροή τους στην κοινότητα, εμφανίζονται με δύο τρόπους: την ομοφυλία (άτομα με παρόμοια χαρακτηριστικά τα οποία τείνουν να συνδέονται) και την επιρροή (τα συνδεδεμένα άτομα επηρεάζουν το ένα το άλλο).
Επομένως, η αναγνώριση των αξιών που συνδέουν μια κοινότητα (ομοφυλία) και του τρόπου με τον οποίο μια ιδέα μεταβιβάζεται από το ένα άτομο στο άλλο (επιρροή), είναι ζωτικής σημασίας για την αποτελεσματική ανταλλαγή μηνυμάτων.
Είτε διαδικτυακές, είτε πρόσωπο με πρόσωπο, οι προσωπικές συστάσεις ενός επιστήμονα μπορούν να είναι πολύ πιο αποτελεσματικές όταν γίνονται σε μικρές, πυκνά συνδεδεμένες κοινότητες.
Ωστόσο, η εργαλειακή χρήση των κοινωνικών δικτύων για «δικτύωση» ενέχει τον κίνδυνο να αποξενώσει το κοινό αντί να το προσελκύσει. Όταν κάποιος (στην προκειμένη ο επιστήμονας) χρησιμοποιεί ενεργά ένα δίκτυο για «δικτύωση», με στόχο δηλαδή να κάνει συνδέσεις για χάρη της προώθησης των προκαθορισμένων στόχων του, είναι σαν να αντιμετωπίζει εξ’ αρχής το κοινό του σαν να είναι δύσπιστο και ο ίδιος ανειλικρινής.
Στην ουσία, οι «ιατρικοί αγγελιοφόροι» πρέπει να κατανοήσουν τα χαρακτηριστικά που συνδέουν και ενοποιούν μια κοινότητα και να ευθυγραμμιστούν με αυτά, αν θέλουν να γίνουν αποδεκτοί σε ένα κοινωνικό δίκτυο. Τα μηνύματα πρέπει επίσης να προσαρμόζονται κάθε φορά στο συγκεκριμένο στόχο που συνδέει ένα συγκεκριμένο κοινωνικό δίκτυο, αντί για ένα γενικό στερεότυπο που βασίζεται στην εθνικότητα ή τη φυλή.
Για παράδειγμα, η αποστολή μηνυμάτων δημόσιας υγείας σε Ισπανόφωνους/Λατίνους που είναι ταυτόχρονα μέλη μέσω μιας θρησκευτικής κοινότητας απαιτεί διαφορετική εστίαση και «ελκυστικό περιεχόμενο» από την αποστολή μηνυμάτων σε Ισπανόφωνους/Λατίνους νέες και νέους ή παιδιά στο δημοτικό, το γυμνάσιο κ.ο.κ.
Εμπιστοσύνη – Ακόμα και οι πιο δημοφιλείς επαγγελματίες της υγείας δεν πρέπει να θεωρούν ως δεδομένη την αποδοχή τους από μια κοινότητα και ειδικά από μια κοινότητα που έχει ακόμα νωπή στη μνήμη της την αδιαφορία και την κακομεταχείριση από προηγούμενους επαγγελματίες δημόσιας υγείας. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος, που η ιατρική συμμετοχή στην κοινότητα πρέπει να είναι ενεργή πριν καν εμφανιστούν κρίσεις δημόσιας υγείας. Αν δεν υπάρχει από την αρχή εμπιστοσύνη στη ιατρική και στην επιστήμη, όποιες καταστροφές και αν έρχονται, όπως τώρα η πανδημία, ο κόσμος θα δοκιμάζει την τύχη του στο να συνεχίζει να μη δίνει την εμπιστοσύνη του κάπου που ήδη δεν την είχε.
Η είσοδος, λοιπόν, σε μια κοινότητα χωρίς να έχουν μπει πρώτα τα θεμέλια εμπιστοσύνης, κατανόησης και σύνδεσης καθιστά τα άτομα που εισέρχονται σε αυτήν «ξένα» και τα μηνύματα τους «παράξενα». Για να εμπλακεί ένας ξένος με μια καλά καθορισμένη κοινότητα, απαιτείται παρουσία και μάλιστα συνέπεια παρουσίας, με τον ρυθμό που υπαγορεύει η κάθε κοινότητα.
Το ιδανικό θα ήταν αυτός που εισέρχεται στην κοινότητα, να είναι επαγγελματίας δημόσιας υγείας και μέρος της κοινότητας, την ίδια στιγμή. Σε μια τέτοια «τέλεια» περίπτωση, τα μηνύματα δημόσιας υγείας θα «ταξιδέψουν» στα κοινωνικά δίκτυα όχι από την οπτική γωνία του «ξένου», αλλά από αυτήν ενός μέλους της κοινότητας που τυχαίνει να είναι και γιατρός ή επιστήμονας.
Μόνο τότε μπορεί η ταυτότητα του «αγγελιοφόρου», να αλλάξει και από το καθεστώς του «ξένου» να περάσει στην αποδοχή. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πραγματική μέτρηση της εμπιστοσύνης ενός κοινωνικού δικτύου δεν μπορεί να αξιολογηθεί επιστημονικά. Δεν υπάρχει τεκμηριωμένο εργαλείο για τη μέτρηση της αποδοχής, ένα εργαλείο που να υποδεικνύει ότι: «έχει συμβεί, κέρδισα την εμπιστοσύνη τους».
Η αποδοχή στα δίκτυα της κοινότητας εκδηλώνεται με αγκαλιές, χειραψίες, με το να σε γνωρίζουν με το μικρό σου όνομα και εσύ με το δικό τους. Η κοινότητα ορίζει τον τόνο της εμπιστοσύνης, τον ρυθμό αποδοχής και την αναγκαιότητα της συνεργασίας. Όταν επιτευχθεί τελικά η εμπιστοσύνη, δεν έχει την αίσθηση της μεγάλης «ανακάλυψης» αλλά αυτήν την ανθρωπιάς και της ταπεινότητας.
Στέλνοντας το μήνυμα – Το να συνεργάζεσαι με οργανώσεις που βασίζονται στη θρησκεία, με σχολεία αλλά και κάθε διαφορετική κοινωνική ομάδα και το να μπορέσεις στη συνέχεια να τους πείσεις για την ευημερία τους και για την πρόληψη των ασθενειών, εξαρτάται από το πόσο ικανοποιητικά επικοινωνείς σαν «αγγελιοφόρος».
Η αντικειμενική επιστημονική αφήγηση, από μόνη της, στο σωστό τόπο και χρόνο έχει τη δυνατότητα να παρακινήσει τους πολίτες. Ωστόσο, ο σωστός τόπος και χρόνος είναι στοιχεία που συχνά απουσιάζουν στις ομάδες των ευάλωτων πληθυσμών.
Σε τέτοιους είδους κοινότητες, οι επιστημονικές αφηγήσεις δεν είναι ο μόνος υποψήφιος για να κερδίσει την προσοχή των ανθρώπων. Αυτό που συχνά κερδίζει τους ανθρώπους σε αυτές τις ομάδες, είναι το πώς παραδίδεται το μήνυμα και από ποιον παρά το ίδιο το μήνυμα. Ως εκ τούτου, η συστηματική παρουσία των επιστημόνων στις γειτονιές, στις εκκλησίες, στα σημεία όπου συγκεντρώνονται και αλληλεπιδρούν τα μέλη μιας οποιασδήποτε κοινότητας, βοηθά στην εδραίωση της ομοφυλίας και της εμπιστοσύνης με την πάροδο του χρόνου. Στη συνέχεια, τα βασικά μέλη της κοινότητας θα ενισχύσουν τα μηνύματα του «αγγελιοφόρου». Είναι ζωτικής σημασίας οι δεξιότητες για δημόσια ομιλία να διδάσκονται στους «ιατρικούς αγγελιοφόρους». Μια προσωπική αφήγηση είναι πολύ πιο σημαντική από τη στατιστική αναφορά ενός προβλήματος. Συχνά το να ακούς εσύ τα μέλη της κοινότητας είναι πιο επιδραστικό από το να τους μιλάς.
Η ευθυγράμμιση των επιστημονικών στόχων με τις αρχές και την κουλτούρα της ομάδας, αν μπορεί μάλιστα να «επιβεβαιωθεί» και από τους ηγέτες της ομάδας, είναι το όχημα που μεταφέρει την επιστήμη στην καρδιά της κοινότητας. Όταν όλες οι παραπάνω συνθήκες είναι παρούσες στη δημόσια ομιλία από τον «ιατρικό αγγελιοφόρο», τότε τα ιατρικά μηνύματα μπορούν να μετατραπούν σε κυματισμούς επιρροής και, ελπίζουμε, και σε χειροπιαστές επιπτώσεις.
Ιστορικοκοινωνικό Πλαίσιο – Για να αρχίσουμε να δουλεύουμε στο παρόν με τους πληθυσμούς των κοινοτήτων τους οποίους εξυπηρετούμε στα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης, με την ελπίδα να δημιουργηθεί ένα πιο υγιές μέλλον, οι ιστορικοκοινωνικές ανησυχίες του παρελθόντος δεν μπορούν να ξεχαστούν.
Σε σημεία και ομάδες που στο παρελθόν διαπιστώθηκαν και βιώθηκαν σφάλματα της ιατρικής αλλά και των δημόσιων δομών υγείας, η ανάμνηση και η επίδραση αυτών των γεγονότων παραμένουν, επηρεάζοντας τις επόμενες γενιές και την άποψη που έχουν αυτές έχουν για την επιστήμη.
Αν κάποιος προσεγγίσει τέτοιους πληθυσμούς χωρίς να έχει την γνώση αυτής της ιστορικής πληροφορίας, τότε η νέα προσπάθεια ανταλλαγής πληροφοριών και διοχέτευσης υγειονομικών πόρων, όπως τα εμβόλια για παράδειγμα, θα αποτύχει. Θα πρέπει να απαντηθούν τα εξής: Τι ορίζει την άποψη αυτών των ανθρώπων; Ποια προηγούμενα λάθη έχει κάνει μαζί τους το σύστημα υγείας; Για πολλές κοινότητες, αν η ιατρική δεν μπορεί να αναγνωρίσει τα προηγούμενα θεσμικά λάθη της δεν μπορούν και οι πολίτες να την εμπιστευτούν ξανά.
Μονιμότητα στα Συστήματα Υγείας – Η εξασφάλιση ότι η κοινότητα θα δεσμεύεται στη ιατρική θα πρέπει να είναι μια βασική προτεραιότητα όλων των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης. Θα πρέπει να χαρακτεί από τώρα μια βασική στρατηγική, έτσι ώστε να αντιμετωπιστούν και οι επόμενες κρίσεις δημόσιας υγείας που θα εμφανιστούν. Με αυτόν τον τρόπο, θα καθιερώσουμε τον αμοιβαίο σεβασμό και την αποδοχή ανάμεσα σε πολίτες και ιατρική κοινότητα και θα βάλουμε τα θεμέλια για την αναγνώριση των «ιατρικών αγγελιοφόρων».
Η συνιστώμενη στρατηγική είναι να δημιουργήσουμε μια οντότητα σε κάθε σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, η οποία να δεσμεύεται ενεργά με την κοινότητα, και η οποία να λειτουργεί σαν μόνιμος σύνδεσμος μεταξύ συστήματος περίθαλψης και κοινωνικών δικτύων.
Αυτό σημαίνει: σταθερή παρουσία των επιστημόνων μέσα στην κοινότητα αλλά και εκπαιδευτών υγείας οι οποίοι θα διασφαλίζουν ότι η κοινότητα θα φροντίζει την υγεία της, όχι όμως με τον τρόπο της επιβολής αλλά με τρόπο που να ακολουθεί την κουλτούρα της κοινότητας. Τα μικρότερα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης μέσα στη κοινότητα θα πρέπει να είναι το ίδιο καλά, στελεχωμένα και επαρκή όπως τα τμήματα ενός μεγάλου νοσοκομείου.
Εφεξής, η δημόσια αντίληψη της ιατρικής θα συνεχίσει να δοκιμάζεται σε κάθε νέα μικρότερη ή μεγαλύτερη κρίση. Ως εκ τούτου, για να επιβεβαιώσει η ιατρική την εμπιστοσύνη της στο κοινό, όλοι οι «αγγελιοφόροι» της πρέπει να δεσμευτούν ότι θα συμμετέχουν μακροπρόθεσμα στα κοινωνικά δίκτυα, εκεί δηλαδή όπου μπορούν να κερδίσουν ξανά τη χαμένη εμπιστοσύνη.
*Ο Eλληνοαμερικανός επιστήμονας Παναγής Γαλιατσάτος είναι καθηγητής Πνευμονολογίας και Επείγουσας Ιατρικής, εντατικολόγος και επικεφαλής της μονάδας Covid-19 του νοσοκομείου Johns Hopkins στη Βαλτιμόρη. Είναι ακόμα συνιδρυτής της πρωτοβουλίας «Medicine for the Greater Good» (σ.σ επιστήμη για το ευρύτερο καλό) που ως στόχο έχει τη συνεργασία των επαγγελματιών υγείας με εκπροσώπους της θρησκείας στην κοινότητα, με στόχο να εξαλειφθούν οι ανισότητες στον τομέα της υγείας. Είναι επίσης υπεύθυνος του τμήματος «Διαφορετικότητας,Ένταξης και Ισότητας στην Υγεία» στο νοσοκομείο όπου εργάζεται.