Μία από τις μεγάλες παραμέτρους της Μικρασιατικής Καταστροφής ήταν η ώθηση που έδωσε για την αλλαγή της ζωής στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και σε άλλα αστικά κέντρα. Ειδικά για την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη η έλευση των προσφύγων ήταν καταλύτης για τον μετασχηματισμό τους και τη σταδιακή υιοθέτηση μητροπολιτικών χαρακτηριστικών, τα οποία έγιναν ευκρινέστερα στη δεύτερη δεκαετία του Μεσοπολέμου.
Το «1922» και η παραφιλολογία περί αυτού του κομβικού έτους έχει αφήσει σημαντική παρακαταθήκη προφορικών μαρτυριών, που συνεπικουρεί την επίσημη Ιστορία στην κατανόηση των σύνθετων διαστάσεων αυτής της κατακλυσμιαίας μεταβολής στον ελλαδικό χώρο. Και μαζί με τις ζώσες μνήμες που καταγράφηκαν, προστίθεται και η μικροϊστορία, που περνούσε στην καλύτερη περίπτωση στα ψιλά των εφημερίδων, όταν δεν εξοριζόταν στη χώρα της λήθης. Αλλά αυτή η μικροϊστορία, η καθημερινότητα, η ζωή στο πεζοδρόμιο, στην αγορά, στα παραπήγματα, στα αστικά σπίτια, στα δημόσια κτίρια, γεννούσε την πίεση ώστε οι πόλεις να αλλάξουν, ώστε οι ανάγκες να δώσουν σχήμα στο μέλλον, ώστε η Αθήνα, πρωτίστως, να πάψει να είναι μια μικρή πρωτεύουσα, όπου ο ένας ήξερε τον άλλον και όπου όλα κυλούσαν με έναν ρυθμό λίγο-πολύ προβλέψιμο.
Η Αθήνα το 1922 είχε ήδη περάσει μέσα από έναν προθάλαμο προετοιμασίας για το μητροπολιτικό της μέλλον. Ηδη ο αστικός μετασχηματισμός επί Χαριλάου Τρικούπη και Γεωργίου Α΄ είχε στερεώσει μια συμπαγή τάξη καταναλωτών. Το 1896 με τους Ολυμπιακούς Αγώνες ήταν η πρώτη, κατά μία έννοια, σύνδεση με τα διεθνή δίκτυα επικοινωνίας, τουρισμού και προβολής. Μετά το 1908-1912, με τη φθίνουσα μόδα του νεοκλασικισμού, οι νέες τεχνολογίες οικοδομικής και τα νεωτερικά αισθητικά ρεύματα οδηγούν σε ευρύτατους πειραματισμούς στη μορφή και τον όγκο των κτιρίων.
Ιδίως μετά τον διχασμό του 1915, η Αθήνα έχει περάσει –και ψυχολογικά– στην ανάγκη προσαρμογής σε άλλα πρότυπα, που έφερνε η νέα αγορά της ψυχαγωγίας (και ιδίως ο κινηματογράφος και το μουσικό θέατρο), η νέα μόδα για την πιο χειραφετημένη γυναίκα, η εγκατάσταση του ηλεκτρισμού και της μηχανοκίνητης συγκοινωνίας, η ανάπτυξη μιας κουλτούρας φυσιολατρείας και θαλασσίων λουτρών. Ολα αυτά τα εν τω σπέρματι μητροπολιτικά χαρακτηριστικά θα ενταθούν και θα διαχυθούν σε μια νέα πολεοδομική ανασυγκρότηση μετά το 1922-23.
Στη Θεσσαλονίκη η αστική ζωή είχε βαθύτερες ρίζες, με συμπαγείς κοινότητες Ελλήνων, Εβραίων και Τούρκων. Το 1912-13 αρχικά, και κυρίως το 1917 με την καταστροφική πυρκαγιά, προετοιμάζουν το νέο μέλλον της ελληνικής – ευρωπαϊκής Θεσσαλονίκης, που μετά το 1922-23 αποκτά, όπως και η Αθήνα, νέα προάστια με πίεση στην αξία της γης τόσο στο κέντρο όσο και στα περίχωρα.
Η έλευση των προσφύγων μεταμορφώνει και τις δύο πόλεις. Αν θελήσει κανείς να συνοψίσει τη μεταβολή αυτή θα μπορούσε να εστιάσει στη γένεση νέων προαστίων που θα παραμείνουν διακριτά ως προς το ιστορικό κέντρο για μερικές ακόμη δεκαετίες. Η εσωτερική γεωγραφία ανασυντάσσεται.
Η Αθήνα θα γνωρίσει την πίεση στην αξία γης στην ιδιωτική αγορά και νέα κρατικά προγράμματα κοινωνικής κατοικίας. Η ακρίβεια είναι γενικευμένη στα καθημερινά αγαθά και τα κρούσματα αισχροκέρδειας πολλά. Ζητήματα επιδημιών και καθαριότητας στην πόλη, αλλά και τα καφενεία, εστιατόρια και ξενοδοχεία απασχολούν τον Τύπο. Δεν είναι άτοπο να υπαινιχθεί κανείς πως καλλιεργήθηκε μια αυξημένη ευαισθησία σε θέματα υγειονομικής τάξης και προστασίας του καταναλωτή.
Τα προάστια μετά το 1922 γεννιούνται παντού και είναι προσφυγικοί συνοικισμοί σε διαβαθμίσεις, από τη Νέα Σμύρνη και τη Νέα Φιλαδέλφεια μέχρι την Κοκκινιά και την Καισαριανή.
Αν σταθεί κανείς στην ανάπτυξη της πρωτεύουσας μετά το 1922 θα πρέπει να επισημάνει στη σταδιακή ενοποίηση της Αθήνας και του Πειραιά, με τη σταδιακή πύκνωση των μεταξύ τους προαστίων. Οι πρόσφυγες ανοίγουν την αγορά εργασίας, φέρνουν τεχνογνωσία και ιδρύονται νέα εργοστάσια μέσα στο πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας. Στα περίχωρα του Πειραιά, κατά μήκος του Κηφισού, στη Νέα Ιωνία και αλλού, νέες βιομηχανίες αλλάζουν το τοπίο. Η επέκταση της βιομηχανικής και βιοτεχνικής δραστηριότητας προς το Μοσχάτο επιτάχυνε την παρακμή του Νέου Φαλήρου ως θερέτρου και εξ αντανακλάσεως διευκόλυνε την ανάπτυξη του Παλαιού Φαλήρου, όρισε τη γένεση της Γλυφάδας και ενίσχυσε μια τάση αξιοποίησης της «Ριβιέρας».
Τα προάστια μετά το 1922 γεννιούνται παντού και είναι προσφυγικοί συνοικισμοί σε διαβαθμίσεις, από τη Νέα Σμύρνη και τη Νέα Φιλαδέλφεια μέχρι την Κοκκινιά και την Καισαριανή. Παράλληλα, η πύκνωση της ζωής και η αλλαγή της καθημερινότητας στην Αθήνα επιταχύνει επίσης τη δημιουργία προαστίων για τη μεγαλοαστική τάξη κατά το πρότυπο κηπουπόλεων, όπως ήταν το Ψυχικό και η Εκάλη. Η ιδιωτική πρωτοβουλία γεννάει επίσης το μεσοαστικό προάστιο της Κυπριάδου στα Ανω Πατήσια.
Αλλά και μέσα στην Αθήνα οι αλλαγές είναι τεράστιες. Οι πρόσφυγες επιδρούν και στον τρόπο που χτίζεται πλέον η λαϊκή και μικροαστική μονοκατοικία, με τεχνικές και μοτίβα από μια στυλιστική πανσπερμία. Εχουμε τη μονώροφη κατά κανόνα κατοικία με στοιχεία λαϊκής αρ ντεκό σε όλες τις συνοικίες, ενώ στο κέντρο έχουμε αποδυνάμωση των αστικών πυρήνων της μπελ επόκ (Βασιλίσσης Σοφίας και Αμαλίας, που υποδέχονται και άλλες χρήσεις) και ενίσχυση της τάσης προς τον άξονα της Πατησίων, από την πλατεία Αιγύπτου ώς την πλατεία Αγάμων (Αμερικής). Η Πατησίων ενισχύεται θεαματικά μετά το 1923 με την ανέγερση πολυτελών πολυκατοικιών ως grand palais, πριν από την εδραίωση του μοντερνισμού μετά το 1932-33.
Η δεκαετία του 1920 ήταν κομβική για μια σειρά από επιπλέον αλλαγές. Συνοπτικά, έχουμε την υιοθέτηση του νέου ημερολογίου το 1923, την αλλαγή του πολιτεύματος με την καθιέρωση της Αβασίλευτης Δημοκρατίας το 1924, τη δημιουργία του φράγματος του Μαραθώνα που επιλύει το χρόνιο πρόβλημα της λειψυδρίας το 1929, τη νομοθεσία περί οριζοντίου ιδιοκτησίας το ίδιο έτος, που αποτελεί τη γενέθλιο πράξη της πολυκατοικίας. Την ίδια δεκαετία ιδρύεται η Ακαδημία Αθηνών (1926) και η Τράπεζα της Ελλάδος (1929), κινήσεις θεσμικού εκσυγχρονισμού στην πνευματική και οικονομική ζωή.
Ταυτόχρονα, τη δεκαετία του 1920 προκηρύσσεται διαγωνισμός για το μεγαλύτερο κτίριο της χώρας, το Μέγαρο Μετοχικού Ταμείου Στρατού, στη θέση των βασιλικών στάβλων, στο τετράγωνο Σταδίου – Βουκουρεστίου – Πανεπιστημίου – Αμερικής, που θα ολοκληρωθεί σε δύο φάσεις ώς το 1939. Λίγο μετά και λίγο πιο κάτω θεμελιώνεται το Μέγαρο της Τράπεζας της Ελλάδος, αλλάζοντας την κατεύθυνση και τον προσανατολισμό της Αθήνας.
Την ίδια δεκαετία, στη Θεσσαλονίκη γεννιέται η νέα πόλη με τη συμβολή του Ερνέστ Εμπράρ, που σχεδιάζει την πλατεία Αριστοτέλους. Ενας νέος τύπος μητροπολιτικού μεγάρου γεννιέται στη Θεσσαλονίκη, ένα υβριδικό στυλ με στοιχεία εκλεκτικισμού, αρ νουβό, αρ ντεκό, αραμπέσκ και beaux-arts με προμηνύματα πρώιμου μοντερνισμού.
Εν κατακλείδι, για να κατανοήσουμε καλύτερα την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη οφείλουμε να δούμε πιο προσεκτικά τη δεκαετία του 1920.