Στενά δρομάκια, αρχοντικά με κήπους ανθοστόλιστους, μικρά καταστήματα και καφενέδες, προκυμαία (το περίφημο Και), γλάροι, γαλάζιος ουρανός που σμίγει με το μπλε της θάλασσας, σιδερένια και ξύλινα σκαριά. Όλα αυτά συνέθεταν ένα υπέροχο και πολύβουο σκηνικό, όπου έμποροι, εργαζόμενοι και περιηγητές θαύμαζαν αυτή την πύλη που από τη μια πλευρά οδηγούσε στην Ανατολή και από την άλλη στην Δύση. Μαγικά ηλιοβασιλέματα επεφύλασσαν πανδαισία χρωμάτων. Σαν άπλωνε η νύχτα το σκοτεινό πέπλο της, λάμπες γκαζιού και ασετυλίνης πρόσφεραν θαμπό φωτισμό στα καλντερίμια. Σμύρνη: το λουλούδι της Ιωνίας.
Ο εθνικός διχασμός σπάρασσε τα σπλάχνα του έθνους από το 1915. Η πολύπλευρη ρήξη μεταξύ Ελευθερίου Βενιζέλου και Βασιλέως Κωνσταντίνου αφορούσε (και) την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής: η Ελλάς θα εμπλεκόταν στον μεγάλο πόλεμο με την πλευρά των συμμάχων της Αντάντ (Βενιζέλος) ή θα παρέμενε ουδέτερη (Βασιλεύς); Η σύγκρουση προσέλκυσε τον ξένο παράγοντα που έντονα επενέβη στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδος (απόβαση Γάλλου ναυάρχου 17/11/1916 και βομβαρδισμός των Αθηνών, προτροπές για τοπικές εξεγέρσεις). Ο σχηματισμός προσωρινής κυβέρνησης από τον Βενιζέλο διαίρεσε το έθνος σε δύο στρατόπεδα. Στην Αθήνα οι αντιβενιζελικοί δίωκαν και κακοποιούσαν τους βενιζελικούς. Αφού ανέλαβε την εξουσία ο Βενιζέλος (με την συνδρομή του γαλλικού στρατού) προέβη, επίσης, σε διώξεις των πολιτικών του αντιπάλων. Η διακυβέρνηση Βενιζέλου επικρίθηκε ως ημιδικτατορική. Ασίγαστο μίσος σκίαζε τα πάντα. Τόσο ώστε να επιχειρηθεί ανθρωποκτονία σε βάρος Βενιζέλου στο Παρίσι την 30/7/1920. Τόσο, ώστε να εκτελεστεί και ο σπουδαίος Ίων Δραγούμης την επομένη 31/7/1920. Κι ας διατεινόταν ο (σπουδαίος Μακεδονομάχος) Γύπαρης ότι ήταν «αθώος τούτου του αίματος». Η εργώδης προσπάθεια του Εισαγγελέως Δεσποτόπουλου έφερε στο φως συγκλονιστικές μαρτυρίες.
Τον Νοέμβριο του 1918 έληξε ο πρώτος μεγάλος πόλεμος. Στην πλευρά των νικητών και η Ελλάς. Η νίκη των συμμάχων ωρίμασε την Μεγάλη Ιδέα: την Ελλάδα να εκτείνεται από την Αδριατική μέχρι τον Εύξεινο Πόντο. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο ερώτημα «την Σμύρνη ή την Κωνσταντινούπολη» απάντησε: την Σμύρνη! Την 3η και 4η Φεβρουαρίου 1919 στην αίθουσα της συνδιάσκεψης γοήτευσε τους πάντες εξασφαλίζοντας την φιλία των Βρετανών (πολλά υπόσχονταν, ουδέν έπρατταν). Στις 29 Απριλίου 1919 οι Γουίλσον, Λόιντ Τζώρτζ και Κλεμανσώ ανακοίνωσαν στον Βενιζέλο διά του Λόιντ Τζώρτζ την απόφασή τους να σταλεί ο ελληνικός στρατός στην Σμύρνη. Η είδηση της απόβασης του ελληνικού στρατού στην γη της Ιωνίας προκάλεσε άκρατο ενθουσιασμό. Την 2/5/1919 η προκυμαία, το περιλάλητο Και, υποδεχόταν στολισμένη γαλανόλευκη τους πρώτους Έλληνες εύζωνες. Την στιγμή αμαύρωσαν πυροβολισμοί από την πλευρά των Τούρκων που προκάλεσαν χάος.
Αλίμονο όμως. Η απόφαση για προέλαση στα βάθη της Ανατολής οδηγούσε στην καταστροφή. Η επιχείρηση αυτή υπερέβαινε τις δυνατότητες του έμπειρου και αήττητου, μέχρι τότε, ελληνικού στρατού. Σε κάθε περίπτωση υπερέβαινε τις οικονομικές δυνάμεις του κράτους. Η διεκδίκηση της Κωνσταντινουπόλεως και των συμπαγών, γύρω από την Πόλη των Πόλεων, περιοχών αντί της προέλασης μέχρι την Άγκυρα ίσως είχε διαφορετικά αποτελέσματα. Ουδείς μπορούσε να προβλέψει τότε ότι η Γαλλία θα υπέγραφε συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία και ότι η Ρωσία με την Ιταλία θα υποστήριζαν το καθεστώς του Κεμάλ. Οι σύμμαχοι χρησιμοποίησαν τον ελληνικό στρατό ως «χωροφύλακα». Οι Έλληνες της Ιωνίας όμως εξέλαβαν την επιχείρηση ως εθνικοαπελευθερωτική. Όσο οι σύμμαχοι ταλανίζονταν από εσωτερικές έριδες, όσο κυριαρχούσε η αναποφασιστικότητα και όσο τους απασχολούσε η στάθμιση συμφερόντων, τόσο ο Κεμάλ εκμεταλλευόταν τον χρόνο και ισχυροποιούσε την θέση του. Μάταια αγωνιζόταν με υπομνήματα ο Βενιζέλος προκειμένου να επιτραπεί από τους συμμάχους η προέλαση των ελληνικών στρατευμάτων όσο ακόμη ο τούρκικος στρατός απασχολούσε ατάκτους. Η αναβλητικότητα (ήδη επί ένα έτος) ήταν κατά την ρήση του ίδιου του Βενιζέλου «πλήρης κινδύνων». Αντιλαμβανόταν ότι οι δυνάμεις του έθνους δεν εξαρκούσαν προκειμένου να πραγματοποιηθεί εκστρατεία στα βάθη της Ανατολής χωρίς την σύμπραξη της Βρετανίας. Η απάντηση της Βρετανίας ήταν σαφής «Η Βρετανική Κυβερνησις δεν θέλει να διαθέσει χρήμα και άνδρας δια μιαν επικίνδυνον επιχείρησιν εν Μ. Ασία». Δύο ερωτήματα απασχολούν: 1, έπρεπε ή όχι να προκηρύξει εκλογές ο Βενιζέλος το 1920 και 2, έπρεπε ή όχι να διαταχθεί η προέλαση του ελληνικού στρατού από την νέα κυβέρνηση;
Ο Βενιζέλος με όλες τις ικανότητες και όλες τις αδυναμίες του έχαιρε της εκτιμήσεως των Βρετανών και των Γάλλων. Η νέα κυβέρνηση που σχηματίστηκε από την ενωμένη αντιπολίτευση, ο (αιφνίδιος και αδόκητος από δήγμα μαϊμούς) θάνατος του βασιλέως Αλεξάνδρου και η επιστροφή του Βασιλέως έδωσαν την αφορμή στους Γάλλους να αποστασιοποιηθούν αφήνοντας μόνη την Βρετανία να υπόσχεται αλλά να μην πραγματοποιεί. Συμμαχική διακοίνωση ανέφερε τα εξής «…Τα εν Ελλάδι μετά τοιαύτης ταχύτητος γεγονότα, ο θάνατος του βασιλέως Αλεξανδρου, η αποτυχία Βενιζέλου, η άνοδος στην αρχή προσώπων εχθρικώς διακειμένων προς την Συνεννόησιν και η πρόθεσις παλινορθώσεως του Βασιλέως Κωνσταντίνου εδημιούργησαν νέα κατάσταση. Η Γαλλία δεν θέλει να εισέλθει εις τα εσωτερικά θέματα της Ελλάδος, αλλά εάν την επομένην του πολέμου, όστις έθεσεν εν κινδύνω τον πολιτισμόν, μια Δύναμις έθετεν επί κεφαλής Βασιλέα, όστις έδειξε διαρκή εχθρότητα κατά των συμμάχων και όστις εγένετο συνένοχος των εχθρών μας η Δύναμις αυτή θα έδει να είναι προειδοποιημένη ότι δεν θα ηδύνατο να εύρη τα αυτά αισθήματα ουδέ την αυτήν βοήθειαν παρά τοις συμμάχοις…».
Η ενωμένη αντιπολίτευση κέρδισε την εξουσία υποσχόμενη «τον τερματισμό της εκστρατείας και την επιστροφή των παιδιών της Ελλάδος από το μέτωπο». Πολλοί διερωτώνται: ο Βενιζέλος που ανήλθε στην εξουσία με επανάσταση και κυβέρνησε δικτατορικώς, αίφνης θυμήθηκε το σύνταγμα και διενήργησε εκλογές, ενώ όλα προμήνυαν εκλογική ήττα; Πολλοί ισχυρίζονται ότι, διορατικός ων, επιδίωξε την αποσύνδεσή του από την καταστροφή. Οι νέοι κυβερνήτες μεθυσμένοι από την νίκη αντικατέστησαν τα υψηλόβαθμα στελέχη του στρατεύματος με «επανελθόντες ημέτερους». Για την ελληνική στρατιά κάθε αναβολή (από την πλευρά των συμμάχων) ήταν επικίνδυνη. Κάθε καθυστέρηση λειτουργούσε υπέρ του Κεμάλ και σε βάρος του ηθικού των Ελλήνων στρατιωτών. Όταν πλέον συγκεντρώθηκε η μεγάλη (για τα δεδομένα του έθνους) στρατιωτική ελληνική δύναμη και ξεκίνησε η προέλαση, ο Κεμάλ υποχωρούσε φυλάσσοντας τις δυνάμεις του για επόμενες μάχες προκαλώντας κόπωση (σωματική και ψυχική) των ελληνικών δυνάμεων. Πεζοπορούντες οι Έλληνες στρατιώτες υπό τον καυτό ήλιο της Ανατολής έφτασαν σχεδόν στην Άγκυρα. Όλα έμοιαζαν ίδια για τον πεινασμένο (άνευ τροφής μάχονταν πολλές φορές οι Έλληνες), διψασμένο και κατάκοπο ελληνικό στρατό… Ο Κεμάλ υποχωρούσε παρασύροντας την ελληνική στρατιά στις πέραν του Σαγγαρίου καλά οχυρωμένες θέσεις του.
Οι Γάλλοι, οι Αμερικανοί και οι Ιταλοί διατήρησαν στάση σαφώς αντι-αγγλική, δηλαδή φιλοτουρκική (όπως δεικνύει η χωριστή συνθήκη ειρήνης μεταξύ Γαλλίας και Τουρκίας που αντιστρατευόταν κάθε συμφωνία της Αντάντ και τα Βρετανικά συμφέροντα. Για την Ελλάδα υπήρξε καταστροφική. Η Γαλλία αποχώρησε αφήνοντας στις δυνάμεις του Κεμάλ τον εξοπλισμό της και αρνήθηκε νηοψίες των πλοίων της, για τα οποία υπήρχε βεβαιότητα των Ελλήνων περί εφοδιασμού του τουρκικού στρατού!) Η Βρετανία πετύχαινε με την αναβλητικότητα να κερδίσει χρόνο για το ενδεχόμενο αγγλοτουρκικής προσέγγισης με αναγκαίο προαπαιτούμενο την παράταση της ελληνικής εκστρατείας. Η ελληνική αμυντική γραμμή κάλυπτε μια τεράστια έκταση γης που καθιστούσε ανέφικτη την διατήρησή της.
Στην Αθήνα οι ανάπηροι πολέμου, βαριά τραυματισμένοι, διεκδικούσαν εκτός από την δόξα και όσα στερήθηκαν με διαμαρτυρία τους στην εθνική αντιπροσωπεία. Την ίδια περίοδο στην Σμύρνη ολοκληρωνόταν λίγο πριν την τελευταία Ιωνική άνοιξη το όνειρο του Βενιζέλου: το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης, ο εκπαιδευτικός φάρος της Ιωνίας. Ο στρατηγός Παρασκευόπουλος σε επιστολή του αγωνιούσε για την τύχη του ελληνισμού της Μικράς Ασίας «…εάν επανέλθουν οι Τούρκοι θα καταστραφεί ο ελληνισμός. Δεν θα μείνουν ούτε τα ίχνη του…». Ο έμπειρος και έντιμος στρατηγός Παπούλας τον Μάϊο του 1922 υπέβαλε την παραίτησή του λόγω συμπληρώσεως του ορίου ηλικίας (λάθος απόφαση σε λάθος χρόνο) και ο στρατηγός Χατζανέστης ανέλαβε την αρχιστρατηγία καταφθάνοντας την 23η Μαϊου στην Σμύρνη. Την 16η Ιουλίου (ημέρα που είχε αποφασιστεί η προέλαση προς την Κωνσταντινούπολη) η κυβέρνηση αποφασίζει την δημοσίευση του νόμου περί διαβατηρίων που ουσιαστικά παρεμπόδιζε τον ελληνικό πληθυσμό της Μικράς Ασίας να ταξιδεύσει στην μητέρα Ελλάδα.
Τον Αύγουστο του 1922 ο Κεμάλ ξεσήκωνε τους τουρκικούς πληθυσμούς (που είχαν ήδη ολοκληρώσει την γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου) υποστηριζόμενος από την Σοβιετική Ένωση (δύο αγάλματα ξεχωρίζουν δίπλα στο άγαλμα του Κεμάλ στην Κωνσταντινούπολη: των στρατιωτικών και πολιτικών της Σοβιετικής Ένωσης Βορόσιλοφ και του Μιχαήλ Φρούνζε) και την Ιταλία που τον εφοδίαζαν. Απέναντί τους ο ηρωικός ελληνικός στρατός αποκαμωμένος, υποσιτισμένος, διαιρεμένος.
Την 13η Αυγούστου ο Κεμάλ σάλπισε την τουρκική επίθεση στο Αφιόν Καραχισάρ. Εντός ελαχίστου χρόνου ο βαρύς τουρκικός οπλισμός σάρωσε τις ελληνικές αμυντικές θέσεις. Τις επόμενες ημέρες η ασυνεννοησία μεταξύ των ανώτερων αξιωματικών του ελληνικού στρατού, η έλλειψη σωστής πληροφόρησης για τις θέσεις των τουρκικών δυνάμεων και για αυτές καθαυτές τις δυνάμεις, επέφεραν σύγχυση στο στράτευμα και εσφαλμένες αποφάσεις των ανωτέρων στρατιωτικών. Ο στρατηγός Χατζανέστης δεν αποφάσισε άμεσα σύμπτυξη του μετώπου και των δυνάμεων. Την 20η Αυγούστου παραδίδεται ο υποστράτηγος Τρικούπης με 4.500 Έλληνες στρατιώτες. Ο αντισυνταγματάρχης Σακέτας δεν συμμορφώθηκε με την απόφαση του Τρικούπη περί παράδοσης και αναζήτησε τον ηρωικό θάνατο μαχόμενος αυτός μόνος. Κατέκτησε την υστεροφημία.
Στη Σμύρνη τις ημέρες αυτές μετά την επίθεση του Κεμάλ συνέρρεαν προσφυγικά κύματα, καραβάνια ολόκληρα ανθρώπων ανέστιων, απελπισμένων από την Φιλαδέλφεια, το Αϊδίνι, την Μαγνησία και αλλού. Στα μάτια τους αποτυπωμένη η φρίκη: φωτιά και σίδερο, στάχτη και καπνός. Αποχώρησαν ακολουθώντας την υποχώρηση του ελληνικού στρατού. Αναζήτησαν καταφύγιο στην Σμύρνη. Την ίδια ώρα που ουδείς γνώριζε ότι οι ελληνικές αρχές της Σμύρνης παρέδιδαν την διοίκηση της πόλης στους αντιπροσώπους των συμμάχων. Στις 26 Αυγούστου ήδη ανέμιζε η ημισέληνος στην θέση της γαλανόλευκης στο Διοικητήριο. Ο ύπατος αρμοστής Στεργιάδης (αμφιλεγόμενη προσωπικότητα και προσωπική επιλογή Βενιζέλου) ανένδοτος ανέφερε ότι ουδείς θα αποχωρούσε με επίσημο τρόπο από την Σμύρνη.
Ο ελληνικός πληθυσμός μάζευε όσα μπορούσε και προλάβαινε. Ορισμένοι δεν ήθελαν ούτε και μπορούσαν να αποχωρήσουν. Πολλοί ήθελαν να πιστεύουν ότι θα επέστρεφαν κάποια στιγμή… Το πρωί της 27ης Αυγούστου ο μητροπολίτης Χρυσόστομος τέλεσε την τελευταία λειτουργία. Ο μητροπολίτης είχε καταβάλει προσπάθειες συγκινητικές προκειμένου να ανατρέψει την κατάσταση που διαμορφωνόταν. Εις μάτην. Ο ίδιος καίτοι είχε την δυνατότητα και τις προσφορές δεν εγκατέλειψε την Σμύρνη, ώσπου παραδόθηκε στα τουρκικά στίφη και υπέφερε μαρτυρικό θάνατο. Παραμένει άταφος. Το ξημέρωμα του Σαββάτου 27 Αυγούστου εισήλθαν στην Σμύρνη οι Τσέτες του Κεμάλ σπέρνοντας τον θάνατο και την ατίμωση. Η αποκτήνωση του ανθρώπου.
Οι σύμμαχοι παρακολουθούσαν απαθείς την καταστροφή, τον όλεθρο, τους βιασμούς, τα φονικά. Μπορούσαν αλλά ουδέν έπραξαν. Ποια αλληλεγγύη, ποιος πολιτισμός, ποια ανθρωπιά, ποιοι σύμμαχοι; Μαρτυρίες επιβιώνουν και κάνουν την ψυχή να αγανακτεί: γυναίκες με παιδιά στην κοιλιά ή στην αγκαλιά προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν θέση στα συμμαχικά πλοία, όμως οι «σύμμαχοι» τις πετούσαν στην θάλασσα.
Η Σμύρνη, η «άπιστη», παραδόθηκε στις φλόγες. Μαζί της έγινε παρανάλωμα του πυρός ο ιωνικός πολιτισμός. Χιλιάδες πτώματα Ελλήνων και Αρμενίων στην θάλασσα. Οι Τούρκοι έπρεπε να εξαφανίσουν κάθε ίχνος του Ελληνισμού που μεγαλούργησε στην Ιωνία. Όσο και αν προσπάθησαν δεν το κατόρθωσαν. Έλληνες φιλόσοφοι, ποιητές, γλύπτες, αρχιτέκτονες έχουν αφήσει ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στην γη της Ιωνίας. Ακόμη και σήμερα η σκαπάνη του αρχαιολόγου φέρνει στο φως μνημεία του Ελληνισμού.
*Ο κ. Δημήτρης Γκαβέλας είναι δικηγόρος