Το πρώτο πράγμα που έκανε η Ντάρια Ζεϊναλί όταν πέρασε τα σύνορα του Ιράν και έγινε πρόσφυγας ήταν να βγάλει το χιτζάμπ, το κάλυμμα της κεφαλής για τις μουσουλμάνες γυναίκες, το οποίο στο Ιράν είναι υποχρεωτικό. Η 35χρονη κ. Ζεϊναλί κατάγεται από την Κομ, την έβδομη μεγαλύτερη πόλη στο Ιράν, που είναι γνωστή ως «η θρησκευτική πρωτεύουσα» της χώρας. Ζώντας στην Κομ, δεν είχε να αντιμετωπίσει μόνο τους περιορισμούς που της επέβαλλε η κοινωνία, αλλά και μια βαθιά συντηρητική οικογένεια. Χωρίς το χιτζάμπ απαγορευόταν να είναι ακόμα και μέσα στο ίδιο το σπίτι της.
«Είχα πάντα πρόβλημα με το χιτζάμπ, με το πώς το φορούσα, τι χρώμα ήταν, με το να μη βάφομαι ακόμα και στο σπίτι», δηλώνει. Ο πατέρας της τη χτυπούσε με κάθε ευκαιρία – αν αργούσε στον δρόμο από το σχολείο, αν το πρωί έβγαινε από το σπίτι λίγο νωρίτερα απ’ ό,τι συνήθως, αν δεν προσευχόταν όσες φορές έπρεπε, και, παρότι δίπλα της δεν υπήρχε κανένα παράδειγμα ή επιρροή φεμινισμού, η Ντάρια Ζεϊναλί άρχισε να αντιδρά.
Η «άμυνά» της αρχικά επικεντρώθηκε στο να μη φοράει σωστά το χιτζάμπ. Αλλά το ποτήρι ξεχείλισε όταν οι γονείς της τής προξένεψαν έναν άνθρωπο που δεν ήθελε να παντρευτεί. «Τότε άρχισα τη διαμαρτυρία μου». Στην αρχή επιχείρησε να τους αλλάξει γνώμη, αλλά έπειτα από ατελείωτους καβγάδες αποφάσισε να φύγει από το σπίτι. Είχε στο μεταξύ γνωρίσει κρυφά έναν πολιτικό ακτιβιστή, συνάδελφό της στη δεύτερη δουλειά της –δούλευε ταμίας σε σούπερ μάρκετ και πλασιέ–, και εκείνος είχε δώσει στις ιδέες της θάρρος.
«Δεν ήθελα να δεχτώ αυτό που μου επέβαλλαν, ήθελα να έχω επιλογή να κάνω αυτό που θέλω, να είμαι ανεξάρτητη», δηλώνει. Και έτσι αποφάσισε να γίνει πρόσφυγας για να έχει την ευκαιρία να ζήσει ελεύθερη. Οταν έφυγε από το Ιράν το 2018, το είπε μόνο στην αδελφή της. «Η αίσθηση εκείνη την ημέρα ήταν πολύ περίεργη», λέει στην «Κ» τέσσερα χρόνια αργότερα. «Γυρίζεις την πλάτη σου σε όλα όσα σε έχουν κρατήσει στο κλουβί και δεν δίνεις σημασία σε τίποτα, λες “μόνο να φύγω από το κλουβί και μετά βλέπουμε”».
Σήμερα η Ντάρια μιλάει με τα μαλλιά της βαμμένα ξανθά και τα νύχια της πολύχρωμα – δύο πράγματα που θα την είχαν οδηγήσει τουλάχιστον στο κρατητήριο στο Ιράν.
Πριν από δύο εβδομάδες η 22χρονη Μαχσά Αμίνι πέθανε για λιγότερα. Τη σκότωσε η αστυνομία ηθών του Ιράν, αφού τη συνέλαβαν επειδή δεν φορούσε σωστά το χιτζάμπ της.
«Γιατί ξύρισα τα μαλλιά μου»
Σε μια διαδήλωση, από τις ατελείωτες που έχουν γίνει παγκοσμίως μετά τον θάνατο της Μαχσά, η Ντάρια έκοψε την ξανθιά πλεξούδα της. Η 31χρονη Ελι Φαζλολάχ ξύρισε το κεφάλι της. «Ξύρισα τα μαλλιά μου γιατί τα μαλλιά των γυναικών είναι στην κουλτούρα μας ιερά, κάποιες φορές ορκιζόμαστε στα μαλλιά μας – η Μαχσά έχασε τη ζωή της για ένα μέρος των μαλλιών της, μπορεί να συμβεί το ίδιο στην αδελφή μου», λέει στην «Κ». Κι εκείνη ήρθε στην Ελλάδα ως πρόσφυγας, το 2019.
Για ενάμιση χρόνο συνεργαζόταν με την ακτιβίστρια Μοζγκάν Κεσαβάρζ, η οποία συνελήφθη το 2019 γιατί, κατά την Ημέρα της Γυναίκας, έβγαλε το χιτζάμπ της και μοίραζε λουλούδια στις γυναίκες που το φορούσαν στην Τεχεράνη. «Φοβήθηκα για τη ζωή μου τότε», λέει στην «Κ» η Ελι, η οποία στο παρελθόν είχε συλληφθεί πολλάκις από την αστυνομία ηθών και είχε βρεθεί στο ίδιο κρατητήριο όπου η Μαχσά έχασε τη ζωή της.
Οπως η Ντάρια και άλλες πολλές γυναίκες στο Ιράν, έτσι και η Ελι την αντίστασή της από μικρή άρχισε να τη δείχνει με το να φοράει το χιτζάμπ στραβά ή αρκετά πίσω στο κεφάλι της. Γι’ αυτόν τον λόγο συνελήφθη το 2009 και το 2010, όταν αστυνομικοί τη χτύπησαν και τη βασάνισαν. «Σχεδόν κάθε μέρα είχα πρόβλημα στον δρόμο με την αστυνομία ηθών για το χιτζάμπ», αναφέρει, τονίζοντας πως είχε πληρώσει και πρόστιμο όταν ήταν φοιτήτρια, επειδή είχε βαμμένα νύχια, λόγος για τον οποίον δεν της είχε επιτραπεί ούτε η είσοδος στο πανεπιστημιακό κτίριο.
«Η οργή που έχω προς το καθεστώς πηγάζει από το ότι μου έχει στερήσει όσα αγαπούσα. Την πόλη μου, την οικογένειά μου, τους φίλους μου, την αγαπημένη μου χώρα».
«Γενικά οι γυναίκες, και ειδικά οι νέες γυναίκες, δεν έχουν πολλούς λόγους να τις κρατούν στη ζωή. Ως γυναίκα στη χώρα μου δεν μπορείς να οδηγήσεις, δεν μπορείς να κάνεις ποδήλατο, δεν μπορείς να τραγουδήσεις, να χορέψεις, δεν μπορείς να διαλέξεις τι να φορέσεις έξω από το σπίτι ή και μέσα», λέει στην «Κ». «Εγώ δεν μπορούσα να βγάλω τη μαντίλα μπροστά στον πατέρα μου ή στον θείο μου», αναφέρει, τονίζοντας πως πιστεύει ότι αυτό το «σύστημα καταπίεσης» δημιουργήθηκε εξαιτίας της ισλαμικής επανάστασης του 1979 και μέσω της εκπαίδευσης πέρασε σε τόσες οικογένειες.
«Το χιτζάμπ ήταν ένα μέσο με το οποίο έκλεισαν τις γυναίκες στα σπίτια και τις έκαναν πολίτες δεύτερης κατηγορίας, για να μη βγαίνουν στην κοινωνία, να μην κάνουν τίποτα», λέει η Ελι. Σήμερα όμως, τονίζει, δίπλα στο πλευρό των γυναικών που διαδηλώνουν για το δικαίωμα να ζήσουν και να ζήσουν ελεύθερες υπάρχουν και άντρες. «Μας βοηθάνε επειδή το θέμα δεν είναι μόνο το χιτζάμπ – το ζήτημα είναι το δικαίωμα στη ζωή, γιατί μας έχουν στερήσει όλα τα δικαιώματα που έχουμε ως άνθρωποι, μας πήραν την ίδια τη ζωή», συμπληρώνει.
Η ίδια σπούδασε σκηνοθεσία και illustration. Οταν ήρθε στην Ελλάδα για οκτώ μήνες ήταν άστεγη – στο Ιράν ήταν πλούσια. «Αλλά εκεί δεν είχα την ελευθερία να είμαι ζωντανή», δηλώνει. Τα κορίτσια πλέον είναι υποχρεωτικό να φορούν το χιτζάμπ από τα 4 χρόνια τους, στο νηπιαγωγείο. «Το φαντάζεσαι;», λέει η Ελι. Κι εκείνη, μόλις πέρασε τα σύνορα του Ιράν, το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να βγάλει το χιτζάμπ. Αλλά ποτέ δεν θα υποστηρίξει να μην το φορούν όσες γυναίκες θέλουν. «Πιστεύω ότι οι γυναίκες έχουν δικαίωμα να φοράνε ό,τι επιθυμούν», τονίζει.
«Οδηγός μου το Κοράνι»
Η 40χρονη Χασίνα Χαϊντάρι στο Αφγανιστάν, απ’ όπου κατάγεται, ήταν δικαστής. Καθώς σπούδασε τον ισλαμικό νόμο στο Πανεπιστήμιο της Καμπούλ, γνωρίζει πολύ καλά τους κανόνες που ορίζουν τη ζωή μιας γυναίκας. «Αλλά ως γυναίκα», λέει στην «Κ», πιστεύω πως ό,τι έχει να κάνει με το Ισλάμ το παίρνεις από το Κοράνι».
Το Κοράνι, εξηγεί, είναι ο οδηγός της για το πώς να σέβεται τον εαυτό της και τους άλλους, πώς να είναι καλός άνθρωπος. Πουθενά στο Κοράνι, τονίζει, δεν υπάρχει τίποτα για το χιτζάμπ. Οταν συναντάει την «Κ» στο κτίριο του Δικτύου Μεταναστριών «Μέλισσα», τα μαλλιά της καλύπτει χαλαρά μια μαντίλα. Τη φοράει ακόμα πού και πού από συνήθεια, λέει η ίδια. Στο Αφγανιστάν φορούσε το χιτζάμπ για άλλους λόγους. Παρότι δεν ήταν υποχρεωτικό όσο ζούσε εκεί –έφυγε με την οικογένειά της τον περυσινό Οκτώβριο– ήταν σημαντικό να το φοράει. «Για προστασία», δηλώνει στην «Κ», «το φοράς για να είσαι ασφαλής». Εξηγεί πως η κοινωνία στο Αφγανιστάν είναι πολύ παραδοσιακή – «αν δεν φορούσα το χιτζάμπ, οι συνάδελφοι μου, πολλοί εκ των οποίων είχαν δυσκολία να δεχθούν έτσι κι αλλιώς πως μια γυναίκα ήταν δικαστής, θα θεωρούσαν ότι δεν είμαι καλή γυναίκα», συμπληρώνει. Αν δεν το φορούσε έξω από το σπίτι της στο Αφγανιστάν, θα την έκριναν ακόμα και οι φίλες της.
Από την άλλη, η 32χρονη Καρίμα Γκάνκι, η οποία είναι αφγανικής καταγωγής, αλλά, μέχρι να έρθει στην Ελλάδα το 2016, μεγάλωσε και έζησε στο Ιράν, λέει στην «Κ» ότι ζώντας στην Ελλάδα το χιτζάμπ το έβγαζε για να νιώθει ασφαλής. «Δεν ένιωθα ασφάλεια φορώντας τη μαντίλα όσο δούλευα», δηλώνει, όταν όμως την έβγαζε ένιωθε ενοχές. Η οικογένειά της, εξηγεί, είναι βαθιά θρησκευόμενη – «μου έλεγαν πάντα πως μια γυναίκα χωρίς χιτζάμπ δεν είναι καλή γυναίκα και ότι οι άλλοι θα την κρίνουν», αναφέρει η κ. Γκάνκι. Σκεφτόταν πως αν δεν το φοράει δεν θα είναι πια μουσουλμάνα, μια ιδέα που της είχε περάσει και ο πρώην άντρας της, ο οποίος την καταπίεζε. Το 2017 χώρισαν – το πρώτο πράγμα που έκανε η Καρίμα ήταν να βγάλει το χιτζάμπ και να μην το ξαναφορέσει έξω. «Νηστεύω, προσεύχομαι, καλύπτω τα μαλλιά μου όταν προσεύχομαι – πιστεύω ότι η θρησκεία είναι μεταξύ εμού και του Θεού μου, δεν έχει να κάνει με το αν φοράω το χιτζάμπ ή όχι».
Η κ. Χαϊντάρι λέει πως για εκείνη το χιτζάμπ δεν είναι σύμβολο, είναι απλώς ακόμη ένα ρούχο. Τον χειμώνα το φοράει για να μην κρυώνει. Στο σπίτι της δεν το βάζει ποτέ. Αν δεν ήταν τόσο παραδοσιακή η κοινωνία στο Αφγανιστάν, πιστεύει πως οι περισσότερες γυναίκες δεν θα το φορούσαν. Κάποιες όμως το φοράνε ακόμα και για μόδα.
«Εδώ μιλάω για ό,τι θέλω»
Οσον αφορά την Ντάρια, η οποία τώρα δουλεύει σε ένα γηροκομείο, λέει πως απολαμβάνει την ελευθερία του να είσαι όπως θέλεις – «αν δεν θέλεις να φορέσεις το χιτζάμπ μπορείς, εδώ ως γυναίκα μπορείς να μιλήσεις για ό,τι θέλεις, όμως δεν μπορείς να το κάνεις αυτό στο Ιράν». Τόσο εκείνη όσο και η Ελι δηλώνουν ότι, ενώ η ζωή ως πρόσφυγας ειδικά στην αρχή είχε τεράστιες δυσκολίες, στην Ελλάδα είναι ελεύθερες, αν και ό,τι και να κάνουν σκέφτονται το Ιράν. Καμία τους όμως δεν θα γυρνούσε τώρα πίσω.
«Είναι όνειρό μου να επιστρέψω κάποτε», λέει η Ελι, «αλλά τώρα θα με σκότωναν». Ακόμα κι αν δεν τις σκότωνε η κυβέρνηση, και οι δύο θεωρούν πως θα τους σκότωναν οι πατεράδες τους. «Η οργή που έχω προς το καθεστώς πηγάζει από το ότι μου έχει στερήσει όσα αγαπούσα», δηλώνει στην «Κ». «Την πόλη μου», συμπληρώνει, «την οικογένειά μου, τους φίλους μου, την αγαπημένη μου χώρα». Το μόνο που είχαν ήταν δύο επιλογές. «Ή να αντισταθείς και να σκοτωθείς», λέει η Ελι, «ή να πάρεις τη ζωή σου στα χέρια σου, να περάσεις από βουνά και από θάλασσες, και αν φτάσεις, να βρεις έναν τόπο να ηρεμήσεις».