Το 1992, o νόμος για τις διαφημίσεις προϊόντων καπνού στην Αυστραλία, απαγόρευσε οποιοδήποτε μήνυμα μπορούσε να ενθαρρύνει ή να πείσει τους ανθρώπους να καπνίζουν και να χρησιμοποιούν αντίστοιχα προϊόντα. Στη συνέχεια, η μείωση των ποσοστών καπνίσματος σε όλη τη Βικτώρια σε συνδυασμό με ένα δεύτερο ισχυρό νόμο για τη μείωση της εκτεταμένης βλάβης που προκαλείται από τον καπνό, οδήγησαν το 2007 στην ολική απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους. Η Αυστραλία έγινε η πιο ακριβή χώρα στον κόσμο για να είναι κανείς καπνιστής, με το πακέτο να ανέρχεται στα 26 δολάρια ΗΠΑ για το πορτοφόλι ενός Αυστραλού συγκριτικά με την Ελλάδα, στην οποία η αντίστοιχη επιβάρυνση ανέρχεται στα 4,43 δολάρια. Η διαφορά αυτή παραμένει ακόμα κι όταν λαμβάνουμε υπόψη την πραγματική αγοραστική δύναμη των εισοδημάτων.
Πρόσφατα, η ταινία «Ευτυχία» του Άγγελου Φραντζή που διηγείται τη ζωή της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου, άνοιξε το Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου στη Μελβούρνη. Η οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου αποφάσισε να «λογοκρίνει» την κύρια αφίσα της ταινίας, αφαιρώντας το τσιγάρο και τα μισά από τα δάχτυλα της ηθοποιού που παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο, καθώς επίσης και την έκφραση «τη ζωή μου την περπάτησα όπως ήθελα». Έτσι, ως μεταμοντέρνοι κριτές, τα μέλη της οργανωτικής επιτροπής έδωσαν το δικό τους μήνυμα προς τους αποδέκτες της αφίσας:
«καπνίζει χέρι-κόψει χέρι». Στην Ελλάδα δεν υπήρξαν αφίσες της συγκεκριμένης ταινίας χωρίς το τσιγάρο, διότι η τελετουργία του καπνίσματος για την
Παπαγιαννοπούλου υπήρξε δομικό στοιχείο προσωπικότητας, χαρακτηριστικό σημείο αναφοράς, αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής της – και η σχετική ταινία μιλάει για ακριβώς αυτό, τη δικιά της ζωή, σε μια συγκεκριμένη εποχή που δεν υπήρχε καπνοαπαγόρευση. Το κάπνισμα για την Παπαγιαννοπούλου ήταν επίσης εργαλείο δουλειάς, που τη βοηθούσε να γράψει τους στίχους της πολλές φορές πάνω στα πακέτα.
Η συζήτηση που άναψε μετά τη λογοκρισία της αφίσας, ξεπέρασε σε ενδιαφέρον του κοινού στα media ακόμα και την ίδια την ταινία. Πολλά ερωτήματα ανέκυψαν: πήραν οι λογοκριτές άδεια από τους δημιουργούς που έχουν τα πνευματικά δικαιώματα, για κάτι τέτοιο; Μόνο οι κάτοχοι των πνευματικών δικαιωμάτων ή/και της πνευματικής ιδιοκτησίας ενός πρωτότυπου έργου έχουν το δικαίωμα να προετοιμάσουν ή να εξουσιοδοτήσουν άλλο πρόσωπο να δημιουργήσει μια νέα έκδοση ενός έργου, ειδικά εάν υπάρξει αλλαγή στην αφήγηση, όπως αυτή συνδέεται με το ίδιο το έργο. Γνώριζαν πως το κάπνισμα ήταν ταυτοτικό στοιχείο της θρυλικής Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου; Εκτός και αν προκύπτουν νομικοί λόγοι που δικαιολογούν την αφαίρεση της εικόνας
του τσιγάρου, η απόφαση για αλλοίωση της αφίσας ήταν λάθος. Πρόκειται για μια παρέμβαση που λειτούργησε ως νουθεσία προς την ευρύτερη ελληνο-αυστραλιανή κοινότητα και των θεατών που είναι απολύτως ικανοί να κατανοήσουν το σημαινόμενο του τσιγάρου στην ταινία.
Επιπροσθέτως, ο πρόσφατος βανδαλισμός του αγάλματος των πρωθυπουργών Ben Chifley και John Curtin (βασισμένο σε φωτογραφία που τραβήχτηκε το 1945) στην Καμπέρα, βρήκε τον Chifley ξαφνικά χωρίς την χαρακτηριστική πίπα του. Παρ’ όλα αυτά οι εργασίες για την αποκατάσταση ολοκληρώθηκαν γρήγορα, φέρνοντας το άγαλμα στην αρχική του μορφή, χωρίς ενδοιασμούς για το αν και το πώς το κάπνισμα του πρώην πρωθυπουργού θα μπορούσε να επηρεάζει την σημερινή κοινωνία. Είναι εντυπωσιακή η διαφορά στην αντίδραση σε σχέση με το μέσο, το μήνυμα και τα πρόσωπα που εμπεριέχονται σε αυτό.
Μπορεί η τέχνη να είναι ένα ασφαλές καταφύγιο μέσα στο οποίο μπορούμε να αισθανόμαστε ακόμα ελεύθεροι ή απωλέσαμε την δυνατότητα για κριτική, ανεξάρτητη σκέψη υπό το βάρος των επιλογών που οι κυβερνήσεις κάνουν «για το καλό» μας; Αυτή η συζήτηση δεν φαίνεται να τελειώνει εδώ…
Ο Στηβ Μπακάλης είναι πρώην καθηγητής του Πανεπιστημίου Victoria της Μελβούρνης.
Η Δέσποινα Λιμνιωτάκη είναι Κοινωνική Ψυχολόγος.