Πώς άρχισαν όλα
Η ιστορία της αποστολής αυτής ξεκινάει τέσσερα χρόνια νωρίτερα. Μια ομάδα Ελλήνων και ξένων επιστημόνων, στην οποία συμμετέχουν και επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, υπέβαλαν στο Διεθνές Πρόγραμμα Εξερεύνησης των Ωκεανών (International Ocean Discovery Program, IODP) πρόταση για την πραγματοποίηση υποθαλάσσιων ερευνητικών γεωτρήσεων στο ηφαιστειακό σύμπλεγμα της Σαντορίνης. Η πρόταση έγινε δεκτή και πλέον πλησιάζει η ώρα να πραγματοποιηθεί. «Η ωκεανογραφική αποστολή θα πραγματοποιηθεί με το ερευνητικό σκάφος “Joides Resolution” σε διάστημα δύο μηνών, από τα μέσα Δεκεμβρίου έως τα μέσα Φεβρουαρίου», εξηγεί η Εύη Νομικού, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών και συμμετέχουσα στην επιστημονική ομάδα του ερευνητικού προγράμματος. «Το σκάφος θα πραγματοποιήσει έξι υποθαλάσσιες γεωτρήσεις: δύο μέσα στην Καλντέρα σε βάθος έως 360 μέτρων από την επιφάνεια του πυθμένα και ακόμη τέσσερις σε βάθος έως 860 μέτρων: στα νησάκια Χριστιανά, στα βορειοδυτικά του ηφαιστείου Κολούμπο, στη λεκάνη της Ανάφης και στη λεκάνη της Αμοργού».
Στο φως πολύτιμα στοιχεία για τη γεωλογική ιστορία του ηφαιστειακού συγκροτήματος των Χριστιανών, της Σαντορίνης και του Κολούμπου.
Σε κάθε γεώτρηση το πλοίο θα βγάζει εκατοντάδες μέτρα ιζήματος από τον πυθμένα της θάλασσας, ένα είδος «καρότου» που στην επιστημονική ορολογία ονομάζεται «πυρήνας». «Κάθε στρώμα του πυθμένα έχει συγκεκριμένη ηλικία και έχει προέλθει από ένα συγκεκριμένο γεγονός. Το πλεονέκτημα της μελέτης των υποθαλάσσιων ιζημάτων είναι ότι είναι αδιατάρακτα, επομένως θα μας αποκαλύψουν τη γεωλογική ιστορία της περιοχής», εξηγεί η κ. Νομικού. «Ετσι λοιπόν θα μπορούμε να δούμε πόσο μεγάλη ήταν η μινωική έκρηξη, αφού θα εκτιμήσουμε τον όγκο του ηφαιστειακού υλικού γύρω από τη Σαντορίνη, αλλά και ποια ήταν η σειρά των εκρήξεων. Θα καταλάβουμε καλύτερα τη δυναμική των υποθαλάσσιων ρηγμάτων και ποια είναι η σχέση τους με την ηφαιστειακή δραστηριότητα της περιοχής. Θα τεκμηριώσουμε την πετρογένεση, εξέλιξη και αποθήκευση του μάγματος στο ηφαιστειακό σύμπλεγμα, τόσο χρονικά όσο και χωρικά. Θα μελετήσουμε την ιστορία, τη δυναμική και τους κινδύνους των υποθαλάσσιων εκρήξεων των Καμένων και του Κολούμπου. Είναι πολλά τα επιστημονικά ερωτήματα που έχουμε, στα οποία ελπίζουμε ότι θα πάρουμε απαντήσεις».
Κάθε πυρήνας θα ανασύρεται και θα μελετάται επιτόπου, επάνω στο ερευνητικό σκάφος από μια ομάδα 30 επιστημόνων. «Τα αποτελέσματα θα βγαίνουν πριν ολοκληρωθεί η αποστολή», εξηγεί η κ. Νομικού.
Κάθε αποστολή με το «Joides Resolution» είναι μια σημαντική ερευνητική επένδυση ύψους περίπου 10 εκατομμυρίων ευρώ, ποσό που καλύπτεται από το IODP. Πολύ σημαντικό είναι ότι της κάθε αποστολής προηγείται πάντα ένα πρόγραμμα προσέγγισης και ενημέρωσης της τοπικής κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό, θα πραγματοποιηθεί με την υποστήριξη του Δήμου Θήρας έκθεση στο Μπελλώνειο Πολιτιστικό Κέντρο στα Φηρά με τίτλο «Αναζητώντας τα μυστικά της Γης». Η έκθεση θα διαρκέσει από τις 17 έως τις 23 Οκτωβρίου, ενώ τα εγκαίνιά της θα πραγματοποιηθούν μία ημέρα νωρίτερα, σε μια εκδήλωση με δημόσιες διαλέξεις από τους επιστήμονες της αποστολής.
Εκθεση για το κοινό
Κατά τη διάρκεια της εβδομάδας μετά τα εγκαίνια, οι μαθητές όλων των σχολείων της Σαντορίνης και της Θηρασιάς (09.00-12.30) αλλά και οι κάτοικοι (17.00-20.30) θα μπορούν να επισκεφθούν την έκθεση και να ενημερωθούν για το Διεθνές Πρόγραμμα Εξερεύνησης των Ωκεανών (IODP), τη θαλάσσια έρευνα και γενικά τι ελπίζουν να μάθουν οι επιστήμονες από τα πετρώματα στην καλδέρα της Σαντορίνης και στις γύρω θαλάσσιες λεκάνες. Θα μπορέσουν να δουν ένα τρισδιάστατο μοντέλο του θαλάσσιου πυθμένα γύρω από τη Σαντορίνη, να κοιτάξουν κελύφη από μικροαπολιθώματα κάτω από ένα μικροσκόπιο και να πάρουν το δικό τους χάρτινο μοντέλο του «Joides Resolution» για να το φτιάξουν στο σπίτι. Να συζητήσουν με επιστήμονες που συμμετέχουν στην αποστολή, όπου ο καθένας θα εξηγεί την ειδικότητά του (λ.χ. γεωλόγοι, παλαιοντολόγοι, γεωφυσικοί, ηφαιστειολόγοι κ.ά.). Ενα μεγάλο φουσκωτό μοντέλο του ωκεανογραφικού πλοίου θα περιμένει τους μαθητές για να το «εξερευνήσουν». «Η ενημέρωση της τοπικής κοινωνίας είναι ένα σημαντικό κομμάτι της αποστολής», λέει η κ. Νομικού. «Στόχος της δεν είναι μόνο να λύσει απορίες σχετικά με το πλοίο που θα βλέπουν στην περιοχή τους τις επόμενες ημέρες, αλλά και να μεταδώσει τη γνώση».
Σημαντικές εξελίξεις στην επιστημονική γνώση για το ηφαίστειο
Αλματα έχει κάνει τις τελευταίες δύο δεκαετίες η επιστημονική γνώση για τα ηφαίστεια της Σαντορίνης. Οι γεωτρήσεις του αμερικανικού ερευνητικού σκάφους θα είναι οι τελευταίες σε μια σειρά από ερευνητικές αποστολές, που με τη χρήση εξελιγμένων τεχνολογιών τοποθετούν μικρά «κομμάτια στο παζλ» ενός από τα πιο διάσημα ηφαίστεια του πλανήτη. Επιβεβαιώνουν παράλληλα πόσο ισχυρό παραμένει το επιστημονικό ενδιαφέρον γι’ αυτό το «ζωντανό εργαστήριο της φύσης», που είναι η Σαντορίνη.
«Από το 2001, που ξεκίνησε η χαρτογράφηση του πυθμένα της Σαντορίνης, και ειδικά το 2006, που άρχισαν οι υποθαλάσσιες έρευνες, η γνώση μας για τη Σαντορίνη έχει αυξηθεί σημαντικά», λέει η Εύη Νομικού, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών. «Εχουμε πλέον πολύ καλά βυθομετρικά δεδομένα, γνωρίζουμε δηλαδή τη μορφολογία του θαλάσσιου πυθμένα. Μάλιστα σε τμήματα που τα θεωρούμε σημαντικά, όπως η βόρεια πλευρά της Καλντέρας και το Κολούμπο, η χαρτογράφηση έχει γίνει με υψηλής τεχνολογίας μηχανήματα, δίνοντάς μας υψηλής ποιότητας εικόνα. Από το 2006 έχουμε πραγματοποιήσει πολλές ωκεανογραφικές αποστολές και συλλέξει γεωφυσικά δεδομένα, γνωρίζουμε δηλαδή πώς είναι η στρωματογραφία των ιζημάτων κάτω από τον πυθμένα. Επίσης γνωρίζουμε τη σύσταση του πυθμένα επιφανειακά, σε βάθος 6-8 μέτρων». Οσον αφορά τα σεισμικά δεδομένα, το 2015 είχε έρθει στη Σαντορίνη ένα άλλο αμερικανικό ερευνητικό σκάφος, με τη βοήθεια του οποίου τοποθετήθηκαν υποθαλάσσιοι σεισμογράφοι και πραγματοποιήθηκαν σεισμικές έρευνες. «Πλέον ξέρουμε τι συμβαίνει σε βάθος 10 χλμ. μέσα στον φλοιό της γης. Εχουμε αναγνωρίσει τα ενεργά υποθαλάσσια ρήγματα, έχουμε εκτιμήσει την επικινδυνότητά τους».
Αποστολές με ρομπότ
Οι νέες τεχνολογίες έχουν παίξει σημαντικό ρόλο. «Τα τελευταία χρόνια έχουν πραγματοποιηθεί πολλές αποστολές με υποθαλάσσια αυτοκινούμενα ρομπότ. Μάλιστα το 2019 είχε πραγματοποιηθεί μια ανάλογη αποστολή με τη συμμετοχή της NASA. Συνεπώς έχουμε εξαιρετικό οπτικό υλικό για τα υποθαλάσσια ηφαίστεια στο εσωτερικό της Καλντέρας και τα ηφαίστεια γύρω από τη Σαντορίνη, με έμφαση στο Κολούμπο. Στα τέλη Νοεμβρίου, μάλιστα, θα τοποθετήσουμε μηχανήματα μέσα στο Κολούμπο, για να παρακολουθήσουμε τη δραστηριότητά του».
Η έρευνα δεν περιορίζεται στα ιζήματα. «Εχουμε συλλέξει μικροβιολογικό υλικό, στο οποίο πραγματοποιήσαμε αναλύσεις DNA και RNA. Μαθαίνουμε συνεχώς για τα βακτήρια του ηφαιστείου στο Κολούμπο και στην Καλντέρα», προσθέτει η κ. Νομικού. «Τέλος, μέσω ορυκτολογικών και χημικών αναλύσεων έχουμε εκτιμήσει τη σύσταση του μαγματικού θαλάμου και τις διαστάσεις του, κάτι πολύ σημαντικό καθώς μας αποκαλύπτει τον βαθμό επικινδυνότητάς του».
Πολλά είναι βέβαια αυτά που πρέπει ακόμα να απαντηθούν. «Δεν έχουμε λύσει όλα τα μυστήρια. Η Σαντορίνη είναι ένα ανοιχτό γεωλογικό μουσείο, ένα φυσικό εργαστήριο. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών τις τελευταίες δεκαετίες συνεργάζεται με κορυφαία ξένα πανεπιστήμια, που χρησιμοποιούν καινοτόμες τεχνολογίες, προκειμένου να αποκαλύψουμε τη γεωλογική ιστορία των ηφαιστείων του νησιού και να εκτιμήσουμε την επικινδυνότητά τους. Δεν έχουμε κατανοήσει ακόμα τι συμβαίνει σε μεγάλο βάθος, έχουμε καταγράψει κυρίως την επιφάνεια. Δεν γνωρίζουμε ακόμα τι σχέση έχουν τα ηφαιστειακά κέντρα μεταξύ τους. Σε κάποιες από αυτές τις απορίες ευελπιστούμε ότι θα πάρουμε απαντήσεις μέσα από την αποστολή του “Joides Resolution” και του Διεθνούς Προγράμματος Εξερεύνησης των Ωκεανών».