Εξι και εννέα νέες εισαγγελικές παραγγελίες αντιστοίχως έφθασαν σε μόλις μία εβδομάδα στα γραφεία κοινωνικών υπηρεσιών δύο μεγάλων δήμων των νοτίων προαστίων. «Ο ρυθμός των καταγγελιών επηρεάζεται από την επικαιρότητα», σχολιάζει κοινωνικός λειτουργός με 20ετή πείρα. «Οι πολίτες προχώρησαν ταχύτερα σε καταγγελία απ’ ό,τι θα έκαναν σε έναν ουδέτερο χρόνο». Αντίστοιχα αφυπνίζονται και τα αντανακλαστικά των υπηρεσιών. «Κατά μέσον όρο διερευνούμε 60-65 εισαγγελικές εντολές κάθε χρόνο», διευκρινίζει. «Για πολλά χρόνια ο καθένας μας έκανε τη διερεύνηση, όπως έκρινε», θυμάται. «Πριν από μερικά χρόνια το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, ο Σύνδεσμος Κοινωνικών Λειτουργών Ελλάδος και το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού δημιούργησαν ένα πρωτόκολλο και επιμόρφωσαν όσους εμπλεκόμαστε στη διαδικασία». Περίπου 80% των καταγγελιών αφορούν παιδιά, τα οποία εκτιμάται ότι παραμελούνται ή κακοποιούνται. Πρόκειται συνήθως για πολλαπλώς προβληματικές οικογένειες, όπου συνυπάρχουν εξαρτήσεις από ουσίες και αλκοόλ, χαμηλό μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο… «Χωρίς, ωστόσο, να λείπουν και ευυπόληπτες οικογένειες, πέραν πάσης υποψίας, οι οποίες είναι και οι πιο δύσκολες στη διαχείριση». Οι περισσότερες καταγγελίες επιβεβαιώνονται. «Με εξαιρέσεις ορισμένες εκδικητικές, συνήθως μεταξύ πρώην συζύγων, ή παράπονα της γειτονιάς για φασαρία, η οποία μπορεί να προέρχεται από κρίση ενός παιδιού με κάποιο ψυχικό νόσημα».
Οταν υπάρχει επάρκεια προσωπικού, στην κατ’ οίκον διερεύνηση των περιστατικών μεταβαίνουν δύο επαγγελματίες. Η επίσκεψη γίνεται αιφνιδιαστικά ή κατόπιν συνεννόησης. «Προτιμώ να έχω προηγουμένως ενημερώσει, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για μια ομαλή μετέπειτα συνεργασία», λέει ο ένας. «Eπιλέγω την αιφνιδιαστική επίσκεψη, γιατί έτσι αποκομίζω μια ρεαλιστική εικόνα για την καθημερινότητα», αντιτείνει συνάδελφός του. Σε κάθε περίπτωση, η φιγούρα του κοινωνικού λειτουργού που μπαίνει στο σπίτι και ανοίγει το ψυγείο και τα ντουλάπια ανήκει σε άλλες δεκαετίες. «Χτυπάμε το κουδούνι, συστηνόμαστε, επιδεικνύουμε το χαρτί του εισαγγελέα – αν λείπουν, αφήνουμε σημείωμα». Διακριτικά προσπαθούν να ανιχνεύσουν αν υπάρχουν τα στοιχειώδη για τη διαβίωση. Πρόσφατα γονέας που δέχθηκε επίσκεψη σχετικού κλιμακίου έπαθε αμόκ πανικοβάλλοντας το παιδί. «Ηρθατε να μου το πάρετε!», φώναζε. Ζητούμενο για όλους είναι να πείσουν τους πολίτες ότι ο ρόλος των κοινωνικών λειτουργών είναι πρωτίστως υποστηρικτικός. «Δεν είμαστε αστυνομικοί».
Κάποια φορά αναγκάστηκε ο Π.Κ. να ζητήσει τη συνδρομή της Αστυνομίας. «Είχαμε πάει με μια συνάδελφο σε ένα διαμέρισμα, με στόχο να διερευνήσουμε τις συνθήκες διαβίωσης ενός παιδιού», διηγείται. «Χτυπήσαμε το κουδούνι και μας απάντησε μια γυναίκα, που προσπαθούσε να κάνει τη φωνή της να μοιάζει με αντρική, λέγοντάς μας ότι η μητέρα απουσιάζει». Αυτή η αντίδραση τούς έβαλε ψύλλους στ’ αυτιά. «Οι αστυνομικοί εισήλθαν από το μπαλκόνι και η επέμβασή τους ήταν όντως απαραίτητη, καθώς η μητέρα είχε ψυχιατρικό πρόβλημα και τη δεδομένη στιγμή ήταν σε κρίση». Το παιδί που αντίκρισαν ήταν 7 ετών, αλλά είχε ανάπτυξη 4. «Δεν είχαμε πού να το πάμε, το κρατήσαμε όλη μέρα στην υπηρεσία μας». Επειτα από πολύ ψάξιμο ανακάλυψαν μια γιαγιά, την οποία επισκέφθηκαν και έκαναν αυθημερόν αξιολόγηση των συνθηκών διαβίωσης. Εντέλει της έδωσαν το εγγόνι. «Δεν υπήρχε θέση πουθενά αλλού».
Οι κοινωνικοί λειτουργοί περιγράφουν τις δυσκολίες και τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν όταν καλούνται να γνωματεύσουν για μια προβληματική οικογένεια.
Η απομάκρυνση
Η απομάκρυνση ή όχι του παιδιού από το οικογενειακό περιβάλλον είναι μια κρίσιμη απόφαση. «Καλούμαστε να σταθμίσουμε τα δεδομένα, αν ένας γονιός που παραμελεί το παιδί δύναται με κατάλληλη στήριξη να βελτιωθεί ή όχι», σχολιάζει κοινωνική λειτουργός. «Η απομάκρυνση ακόμα και από την πολυπροβληματική οικογένεια είναι μια τραυματική εμπειρία: το παιδί δεν φεύγει μόνο από τους δικούς του, αλλάζει γειτονιά, φίλους, σχολείο και μεταφέρεται σε κάποια δομή, όπου είναι συζητήσιμο πόσο καλές συνθήκες θα βρει». Ιδανικό θα ήταν «να τοποθετηθεί σε ανάδοχη οικογένεια στην ίδια περιοχή, ώστε να μην αλλάξει δραματικά η ρουτίνα του». Γνώμονας για την τελική τους κρίση είναι η ασφάλεια του παιδιού.
«Ούσα η μοναδική σε έναν ολόκληρο νομό, βρέθηκα να αντιμάχομαι και τις αποστάσεις», σχολιάζει μια κοινωνική λειτουργός, η οποία προ 5ετίας παρακολουθούσε σε ένα χωριό μια γυναίκα, κακοποιητική προς τα παιδιά της. «Ενεργοποίησα τη γειτονιά ενθαρρύνοντας μια γειτόνισσα να με ενημερώνει για τα ξεσπάσματά της σε ζωντανό χρόνο· τότε εγώ την καλούσα στο κινητό από μια τοποθεσία δύο ώρες μακριά και της έλεγα “σε ακούω, σταμάτα εδώ και τώρα”». Η μέθοδος ήταν αντιδεοντολογική. «Ομως δεν γινόταν να διακτινιστώ», ομολογεί. «Η τηλε-επέμβασή μου, ωστόσο, επέφερε αποτελέσματα: η μητέρα περιόρισε δραστικά τις εκρήξεις».
Πολλές υποθέσεις «στοιχειώνουν» τους επαγγελματίες. «Πήγα κάποτε σε μια μαθήτρια που είχε κάνει δύο απόπειρες αυτοκτονίας», θυμάται μία εξ αυτών. «Εξαρχής ένιωσα ότι αυτό ξεπερνούσε τις γνώσεις μου και ότι θα ήταν προτιμότερο ο εισαγγελέας να διατάξει ψυχιατρική γνωμάτευση». Η κοινωνική λειτουργός έφυγε από το σπίτι με την πεποίθηση ότι το κορίτσι θα κάνει κακό στον εαυτό της ή σε κάποιον άλλον. Το παιδί νοσηλεύθηκε για ένα διάστημα, αλλά επέστρεψε και πάλι σπίτι και σχολείο. Οι εκπαιδευτικοί, ωστόσο, την ενημέρωσαν ότι η συμπεριφορά της προκαλούσε και πάλι ανησυχία. «Για να μπορώ να κοιμάμαι τα βράδια έχω ζητήσει πολλές φορές εποπτεία από επαγγελματία ψυχικής υγείας, για να συζητώ τις δύσκολες περιπτώσεις», τονίζει ο Π.Σ. «Κάποιες φορές μου το έχει παράσχει η υπηρεσία μου, άλλες το έχω πληρώσει μόνος μου».