«Είμαστε από τους τυχερούς, ζούσαμε μέσα στην πόλη. Είχαμε σπίτι, είχαμε νερό, ρεύμα, φαγητό κάθε μέρα. Είχαμε πολύ περισσότερες ευκολίες από τα παιδιά που μένουν στους καταυλισμούς. Οι γονείς μας ήταν δύσκολα οικονομικά –σε όλους μπορεί να συμβεί αυτό και ας μην είναι Τσιγγάνοι– αλλά ήμασταν καλά. Τα εφόδια ήταν μπροστά μας και απλώς τα χρησιμοποιήσαμε», περιγράφει η 25χρονη Ευαγγελία Μαμά, μιλώντας για την ίδια και τον συνάδελφό της στη Γενική Γραμματεία Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας, τον 26χρονο Πέτρο Φιλιππίδη, ο οποίος κάθεται δίπλα της. Οι δύο νέοι, για ένα εξάμηνο συμμετέχουν στην προσπάθεια εφαρμογής του Εθνικού Σχεδίου Ενσωμάτωσης των Ρομά και παράλληλα αποκτούν εμπειρία στη δημόσια διοίκηση.
Τίποτα στην εξωτερική τους εμφάνιση ή τη συμπεριφορά τους δεν ταιριάζει με τα στερεότυπα που επικρατούν για τους Τσιγγάνους. Από την πρώτη στιγμή διευκρινίζουν ότι προτιμούν αυτό το «όνομα» για την καταγωγή τους. «Ο όρος Ρομά είναι πολύ επιτηδευμένος». Δύο νέοι άνθρωποι οι οποίοι ξέφυγαν από την πεπατημένη της φυλής τους, πήγαν στο πανεπιστήμιο, έκαναν μεταπτυχιακές σπουδές, κοιτούν με ανάμεικτα συναισθήματα όσα συμβαίνουν τις τελευταίες ημέρες. Αναλαμβάνοντας τη «μετάφραση» ανάμεσα στους δύο κόσμους, εξηγούν ότι οι Τσιγγάνοι δεν είναι κατώτερη φυλή, «είναι μια φυλή που έχει μείνει “παγωμένη” στον χρόνο». Οι περισσότεροι Τσιγγάνοι κάνουν αυτό που κάνουν οι άλλοι στην κοινότητα, γιατί δεν ξέρουν κάτι διαφορετικό.
Η Ευαγγελία Mαμά έχει σπουδάσει Αρχαιολογία στο ΑΠΘ και στη συνέχεια έκανε μεταπτυχιακό στη Βυζαντινή Αρχαιολογία. Ο επόμενος στόχος της είναι να διαβάσει και να δώσει εξετάσεις στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης. «Χρειάζομαι στη ζωή μου σιγουριά και σταθερότητα», λέει με έμφαση που δεν σηκώνει αντιρρήσεις. Ο Πέτρος Φιλιππίδης έχει σπουδάσει Κοινωνιολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και τώρα κάνει μεταπτυχιακό στο ΕΚΠΑ (Πολιτικές Επιστήμες και Κοινωνιολογία). Μέχρι τα 6-7 χρόνια του είχε ταξιδέψει σε πολλά μέρη της Ελλάδας με τους γονείς του. «Δεν είχαμε σταθερό σπίτι. Ταξιδεύαμε όπου γινόταν πανηγύρια ή λαϊκές και στήναμε τον πάγκο μας». Η Ευαγγελία είναι παιδί μεικτού γάμου, η μητέρα της είναι Τσιγγάνα αλλά ο πατέρας της είναι «γκατζέ». «Εμείς έτσι λέμε όσους δεν είναι Τσιγγάνοι, σημαίνει ουσιαστικά ξένος». Στο σχολείο δεν μιλούσε εύκολα για την τσιγγάνικη καταγωγή της. «Τώρα αστειεύομαι με αυτό, θα έλεγα ότι είμαι περήφανη».
Ο Πέτρος, από την άλλη, έζησε ρατσισμό από την ανάποδη. «Επειδή διάβαζα, στην Αγία Βαρβάρα αντιμετώπισα απομάκρυνση από την κοινότητα. Αισθανόμουν ότι η ταυτότητά μου ως Τσιγγάνος γκρεμιζόταν. Στην πρώτη γυμνασίου την ώρα που παίρναμε απουσίες όλο και κάποιος έλειπε. “Παντρεύτηκε”, “πήρε άντρα”, “είναι έγκυος”. Επειδή διάβαζα και δεν ήθελα να παντρευτώ, ένιωθα ότι δεν ήμουν 100% Τσιγγάνος», θυμάται.
Γιατί παντρεύονται τόσο νωρίς, «σχεδόν παιδιά», οι Τσιγγάνοι; τον ρωτάω. «Γιατί αυτό είναι το πλάνο της ζωής τους, ο σκοπός τους: να κάνουν οικογένεια. Είναι ένα μοντέλο που εφαρμόζουν για αιώνες και επειδή είναι κλειστές κοινότητες, δεν δέχονται εύκολα επιρροές. Αλλωστε, δεν πιστεύουν ότι μπορούν να καταφέρουν κάτι άλλο».
Γιατί οι Τσιγγάνοι παντρεύονται τόσο νωρίς; Γιατί αποφεύγουν να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο, γιατί δυσκολεύονται να ξεφύγουν από τη «λογική του καταυλισμού»;
Ο Πέτρος και η Ευαγγελία μιλούν συνέχεια για τη διαφορά των Τσιγγάνων που μένουν σε σπίτια μέσα στην πόλη σε σχέση με εκείνους που ζουν στους καταυλισμούς και δεν έχουν ούτε τα απαραίτητα. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις εφαρμόστηκαν προγράμματα μετεγκατάστασης, επιδότησης ενοικίου και ευκαιρίες για να αποκτήσει κάποιος ένα σπίτι.
Ο ένας για τον άλλον
Η Ευαγγελία εξηγεί ότι πριν από δύο μήνες που χειρουργήθηκε η μητέρα της, στο νοσοκομείο ήταν εφτά ξαδέλφες της. «Εχετε δει πόσοι μαζεύονται στα νοσοκομεία; Οι Τσιγγάνοι είναι ο ένας για τον άλλον. Θα έχει κάποιος μια οικονομική δυσκολία και αν δεν μπορεί να πάρει χρήματα από συγγενή θα δανειστεί από άλλον. Οταν έχεις μεγαλώσει στον καταυλισμό με άλλες δέκα οικογένειες γύρω σου, δεν γίνεται μια μέρα να πας μόνος σου σε ένα σπίτι στο κέντρο της Αθήνας. Θα πας να μείνεις ανάμεσα σε αυτούς που σε αντιμετωπίζουν σαν ξένο;».
Οταν κάποιος ζει τόσο δύσκολα δεν θέλει για τα παιδιά του κάτι καλύτερο; Γιατί οι Τσιγγάνοι δεν στέλνουν τα παιδιά τους στο σχολείο; «Πολλοί γονείς δεν θέλουν να σταματήσουν τα παιδιά τους από το σχολείο, αλλά δεν ξέρουν πώς να το καταφέρουν. Βλέπουν τι κάνουν οι άλλοι και ακολουθούν το ίδιο μονοπάτι», εξηγεί ο Πέτρος. Η Ευαγγελία περιγράφει τη διαδικασία της μάθησης που έχει δυσκολίες για τον καθένα, πόσο μάλλον για εκείνους που δεν έχουν καμία βοήθεια. «Ενα παιδί που γεννήθηκε και ζει σε καταυλισμό έχει άλλες σκέψεις. Το μέσο παιδί θα γυρίσει να δει τηλεόραση. Αυτό το παιδί δεν έχει ρεύμα ή τουαλέτα. Γυρίζει πίσω, κλαίει και λέει δεν μπορώ. Και τότε η μαμά το λυπάται, σου λέει “ασ’ το να μη στενοχωριέται”. Η τσιγγάνικη κοινότητα δεν πιστεύει καθόλου στον εαυτό της, ειδικά σε περιοχές πιο σκληροπυρηνικές όπως ο Ασπρόπυργος, όπου λένε: “αυτά τα πράγματα δεν είναι δικά μας, είναι για τους Ελληνες”. Από την άλλη υπάρχουν σχολεία που δεν γράφουν τα παιδιά γιατί σημειώνονται αντιδράσεις».
Διστάζω αλλά… «Ξέρετε ότι για πολλούς, Τσιγγάνοι ίσον κλέφτες», λέω τελικά. «Δυστυχώς υπάρχουν άτομα που επειδή δεν έχουν άλλες ικανότητες καταφεύγουν σε τέτοιες πρακτικές. Αλλά δεν είναι μόνο αυτοί. Πολλοί είναι οι Τσιγγάνοι που δεν κλέβουν. Υπάρχουν σαφώς παραβατικές συμπεριφορές, αλλά μόνο αυτές προβάλλονται». Και το εμπόριο ναρκωτικών; «Και εμπόριο ναρκωτικών κάνουν οι Τσιγγάνοι, αλλά κάνουν και άλλοι που δεν είναι Τσιγγάνοι», απαντάει η Ευαγγελία.