Ο Νίκος Μαραντζίδης στο κείμενό του στην «Κ» της 1/1/2023 χρησιμοποιεί λόγια του Βρετανού ιστορικού Πίτερ Φράνκοπαν, καθηγητή στην Οξφόρδη, για να υποστηρίξει ότι: 1) Περιοχές στην Ανατολή που θεωρούμε σήμερα ότι ζουν στη φτώχεια και στην οπισθοδρόμηση, υπήρξαν κάποτε σπουδαία κέντρα πολιτισμού. 2) Στις ισλαμικές κατακτήσεις υπήρχε τάξη, ευμάρεια, σεβασμός στους λογίους και ανοχή στη διαφορετική άποψη, ενώ την ίδια ώρα «η Ευρώπη του χριστιανισμού σε ένα μεγάλο κομμάτι της μαράζωνε μέσα στον ζόφο, στην έλλειψη πόρων και ενδιαφέροντος για τη γνώση και τις νέες ιδέες». 3) Οι φωτισμένοι, ανοιχτόμυαλοι και ανεκτικοί μουσουλμάνοι έφεραν στους φονταμενταλιστές χριστιανούς «την επιστήμη, τη γενναιοδωρία και την ανεκτικότητα». Εφεραν όμως και την αγάπη για την απολυταρχία στον τόπο που γέννησε τη δημοκρατία ως αυταξία. 4) Εδώ, στη Δύση, ακριβώς λόγω της αυταξίας της δημοκρατίας, μισούμε τους τυράννους, ακόμη και τους καλύτερους.
Κύριος στόχος του κειμένου είναι ασφαλώς η κατακλείδα, αλλά το μήνυμα της ευαισθητοποίησης εναντίον της τυραννίας το έχουμε ήδη εμπεδώσει από τα πολλά σχετικά κείμενα του Νίκου Μαραντζίδη (Ν.Μ.), που περιγράφουν ένα καθεστώς ολοκληρωτισμού ειδικά στη χώρα μας. Δεν χρειαζόταν η παράκαμψη μέσω Ανατολής. Αλλά ας δούμε και αυτά τα στοιχεία.
Ο Ν.Μ. επικαλείται φράσεις του βιβλίου του Φράνκοπαν «Οι δρόμοι του Μεταξιού» (Αλεξάνδρεια, 2022) για να στηρίξει τις θέσεις του, αλλά παραλείπει να αναφέρει πως ο Φράνκοπαν σημειώνει ότι «είναι εύκολο να παρασυρθούμε διότι, παρά τη φαινομενική ενότητα που προσφέρει το πέπλο της θρησκείας, υπήρχαν ακόμη σκληρές διαιρέσεις εντός του Ισλαμικού κόσμου… Αν και υπήρχαν περίοδοι αποδοχής άλλων θρησκειών, υπήρχαν επίσης φάσεις διωγμών και βάναυσου προσηλυτισμού». Αρα δεν ήταν όλα ωραία στο Ισλάμ και ζοφερά στη Δύση.
Ο Φράνκοπαν απευθύνεται με αυτό το βιβλίο στο ευρύ κοινό και καλύπτει ένα ευρύτατο πεδίο. Ως εκ τούτου, εκφράζεται συχνά σχηματικά, με απόλυτο τρόπο, χωρίς να προβάλλει τις αποχρώσεις που προσφέρει η ακαδημαϊκή έρευνα. Ετσι αναφέρεται με μία μόνο φράση στον Ιερό Αυγουστίνο –την οποία μεταφέρει ο Ν.Μ.–, για να πει ότι ο Αυγουστίνος, ως χριστιανός, ήταν εχθρικός στην έρευνα, θεωρούσε ασθένεια την περιέργεια και αντιτασσόταν στην επιστήμη. Ομως αυτή η θέση είναι βαθιά παραπλανητική. Πρώτα απ’ όλα είναι αναχρονισμός να ψάχνουμε τη σημερινή έννοια της επιστήμης στον Αυγουστίνο. Υστερα, ο Αυγουστίνος αναφερόταν στην περιέργεια ως πειρασμό της σάρκας που περισπά τους ανθρώπους από τη γνώση των σημαντικών ζητημάτων και τη γνώση του Θεού. Δεν απέρριπτε την έρευνα και τη γνώση του φυσικού κόσμου, την οποία μάλιστα χρησιμοποιούσε, καθώς δεν θεωρούσε ότι αντιστρατευόταν τη γνώση του Θεού. Υποστήριζε, δε, ότι δεν πρέπει να μελετάται με βάση τα χριστιανικά κείμενα, αφού αυτά είναι κατάλληλα μόνο για τα ζητήματα της θρησκείας. Ο Αυγουστίνος απέρριπτε την κενόδοξη περιέργεια, την ψευδώνυμη γνώση, αυτή που δεν είναι χρήσιμη στη ζωή (π.χ. την περιέργεια να σπεύδεις να δεις ένα διαμελισμένο πτώμα στον δρόμο απλώς για την εμπειρία της φρίκης που θα αισθανθείς) ή αυτή που επιχειρεί να συλλάβει πράγματα που υπερβαίνουν τις ανθρώπινες ικανότητες. Αυτού του είδους την περιέργεια που δεν συμβάλλει στην αρετή αποδοκίμαζαν και στοχαστές που δεν ήταν χριστιανοί, όπως οι Ρωμαίοι Κικέρων και Σενέκας. Αν επιχειρήσουμε μια αναλογία με το σήμερα, θα δούμε ότι και σήμερα υποστηρίζεται από διάφορες πλευρές, όχι μόνο θρησκευτικές, ότι πρέπει να τεθούν όρια στην ανθρώπινη περιέργεια και γνώση για διάφορους ηθικούς λόγους. Δεν πρόκειται δηλαδή για κάποια πρωτοφανή οπισθοδρόμηση του χριστιανισμού.
Εξάλλου, η πρόοδος των επιστημών στη χριστιανική Ευρώπη δείχνει πως, παρά τις περιστασιακές εντάσεις (που σήμερα επανερμηνεύονται), κάθε άλλο παρά εχθρική ήταν προς την έρευνα (βλ. και τα περί προτεσταντισμού και επιστήμης του Ρ. Μέρτον). Η απόλυτη αντιπαράθεση θρησκείας και επιστήμης, πίστης και γνώσης, δεν είναι παρά ένα παρωχημένο ιδεολογικό σχήμα που δεν αντέχει σε σοβαρή ιστορική έρευνα.
Η νέα οπτική που θέλει να κλονίσει προκαταλήψεις, δεν πρέπει να επιβάλλει στα γεγονότα μια προειλημ- μένη αντίληψη.
Η θέση ότι οι δρόμοι της Ανατολής έφεραν στη Δύση την επιστήμη, απηχεί την τυπική αφήγηση ότι οι αραβικές μεταφράσεις έσωσαν την αρχαιοελληνική κληρονομιά από την επέλαση του χριστιανισμού και μετά οδήγησαν στην ανάπτυξη της δυτικής επιστήμης με τη μετάφραση από τα αραβικά στα λατινικά. Η αφήγηση αυτή, που έχει μακρά ιστορία και την οποία η Μαρία Μαυρουδή, καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ, χαρακτηρίζει σε κείμενό της του 2015 «μουσουλμανική αντι-χριστιανική ρητορική», σήμερα βρίσκει αντίλογο, όχι μόνο διότι παραβλέπει πως η χριστιανική αντίληψη είχε ενσωματώσει και χρησιμοποιούσε πολλά στοιχεία της αρχαιοελληνικής σκέψης, αλλά και διότι, όπως υποστηρίζεται, παρακάμπτει το ελληνόφωνο Βυζάντιο και άλλες εξελίξεις στην ύστερη αρχαιότητα και στον όχι τόσο σκοτεινό και ζοφερό ευρωπαϊκό Μεσαίωνα.
Τι θέλω να δείξω με όλα αυτά; Πως όχι μόνο δεν υπάρχει λογική σύνδεση ανάμεσα στα όσα υποστηρίζει ή μεταφέρει ο Ν.Μ. για τους πολιτισμούς της Ανατολής και στην κατάληξη του κειμένου του περί δημοκρατίας και μίσους για τους τυράννους, αλλά και ότι οι θέσεις που επικαλείται (π.χ., η αντιπαλότητα χριστιανισμού και επιστήμης) είναι προβληματικές ή, τουλάχιστον, αμφισβητούμενες. Ο Φράνκοπαν θέλει να αναδείξει τους πολιτισμούς της Ανατολής και να δείξει ότι μπορούμε να μιλήσουμε για την Ιστορία από οπτικές γωνίες που διαφέρουν από την κυρίαρχη, που έχουν άλλη εστίαση και άλλο φακό. Ετσι, μπορεί να έρθουν στην επιφάνεια νέα ερωτήματα, νέοι τόποι, νέα ιστορικά υποκείμενα που μπορεί να βρίσκονταν προηγουμένως στη σκιά. Ο Ν.Μ. τι θέλει να δείξει επικαλούμενος το γεγονός ότι υπήρξαν στο παρελθόν σπουδαίοι πολιτισμοί στην Ανατολή; Θέλει να χτυπήσει μ’ ένα σμπάρο πολλά τρυγόνια. Δεν θέλει μόνο να μιλήσει, με λογικές ακροβασίες, για την τυραννία που υπαινίσσεται πως βιώνουμε αλλά, στο πνεύμα της μετααποικιακής αντίληψης, θέλει να εξάρει τον ισλαμικό πολιτισμό έναντι του Δυτικού και να καταπολεμήσει τις προκαταλήψεις εναντίον του.
Θεμιτό και χρήσιμο να αμφισβητούνται παγιωμένες αφηγήσεις. Ομως, αυτή η νέα οπτική που θέλει να κλονίσει προκαταλήψεις, δεν πρέπει να επιβάλλει στα γεγονότα μια προειλημμένη αντίληψη για να προωθήσει μια πολιτική ατζέντα. Πρέπει να σέβεται την αλήθεια. Κανείς σοβαρός μελετητής δεν θέλει να υποτάσσεται η Ιστορία σε εθνικιστικές βλέψεις της οποιασδήποτε πλευράς. Αλλά δεν πρέπει να υποτάσσεται και σε άλλες ιδεολογικές βλέψεις. Αλλιώς θα καταλήξουμε να έχουμε στην Ιστορία το αντίστοιχο της αστικής, προλεταριακής, εβραϊκής, χριστιανικής, ισλαμικής κ.λπ. επιστήμης. Ο καθένας με την εκδοχή του που άλλοτε τη διεκδικεί και άλλοτε κακόβουλα του αποδίδεται. Ξέρουμε τι καταστροφή ήταν αυτό. Η Ελλάδα και η Δύση, γενικότερα, έχουν καθήκον να καλλιεργούν τη μελέτη της ιστορίας τους. Οχι εθνικιστικά, μεροληπτικά, οριενταλιστικά ή αποικιακά, όχι για να βρουν δικαίωση ή για να πουν ότι αυτοί έκαναν όλα τα σπουδαία, όπως αστόχαστα ισχυρίζονται ορισμένοι, αλλά αναζητώντας και υπερασπιζόμενοι την αλήθεια. Είναι σημαντικό ακαδημαϊκά αλλά και (γεω)πολιτικά. Οπως έλεγε ο καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας Michael Frede στην «Κ» (13/4/1997), «το να κληρονομείς κάτι δεν είναι από μόνο του αρκετό γιατί, όπως με τις περιουσίες, αν δεν ασχοληθείς, μπορεί εύκολα να τις χάσεις».
* Η κ. Βάσω Κιντή είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ.
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr