Πέθανε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, ο τελευταίος Ελληνας βασιλιάς. Και όλοι, βασιλόφρονες και μη, είναι φυσικό να νιώσουμε συγκίνηση και να σταθούμε με τη σκέψη κι όσοι από εμάς μπορούμε με την προσευχή κοντά του και κοντά στην οικογένειά του, στη βασίλισσα Aννα-Μαρία και στα τέκνα του.
Οι παλιότεροι ας θυμηθούν το τι είδαν τα μάτια τους, όχι ό,τι τους είπαν οι άλλοι, και οι νεότεροι, χάρη στον χρόνο που κύλησε και άμβλυνε τις οξύτητες, ας καθίσουν να σκεφθούν κι ας βάλουν την καρδιά τους να δουλέψει, επί τέλους χωρίς προκατάληψη.
Και τι θα δουν; Eνα παιδί, πρόσχαρο, χωρίς ίχνος προσποίησης και σνομπισμού, πρόσκοπος ή μαθητής –ένας μεταξύ ίσων στα Ανάβρυτα– κι ένας έφηβος που ακολουθούσε τους γονείς του στις διάφορες υποχρεώσεις τους, ενίοτε βαριεστημένα, ίσως κι απρόθυμα, όπως θα έκανε κάθε έφηβος. Και μετά θυμόμαστε τον ευθυτενή πρίγκιπα τη μέρα της ορκωμοσίας του ως διαδόχου του ελληνικού θρόνου στην αίθουσα των Τροπαίων των Παλαιών τότε Ανακτόρων να ακούει την ομιλία του πατέρα του, την έξοχη εκείνη παραίνεση του Παύλου στον γιo και διάδοχό του, την οποία ο Κωνσταντίνος διατήρησε μέσα του ως την πολυτιμότερη διδαχή. Κι έπειτα τον Ολυμπιονίκη διάδοχο, στην άνοδό του στην Αθήνα όρθιος στο αυτοκίνητο, από το Ελληνικό, ενώ είχαν προηγηθεί οι σκηνές της ξέφρενης χαράς με συγγενείς και στενούς φίλους αμέσως μετά τη νίκη στον κόλπο της Νεαπόλεως. Και κατόπιν τον υπερήφανο αδελφό, έφιππο δίπλα στη γαμήλια άμαξα της αδελφής του Σοφίας σε όλο το μήκος της διαδρομής στους αθηναϊκούς δρόμους. Κι ύστερα, τον Μάρτιο του 1964, τον συντετριμμένο νεαρότατο βασιλέα στον οποίο μέχρι τότε χαμογελούσαν τα πάντα, αλλά που ξαφνικά στα 23 του βρέθηκε να φορέσει το στέμμα, το ακάνθινο στέμμα της Ελλάδος, να πορεύεται αργά, στηρίζοντας τη βαρυπενθούσα μητέρα του από τη μητρόπολη στο Χίλτον, ανάμεσα σε ένα εκατομμύριο θεατών που συμμετείχαν στο πένθος του. Κι έπειτα η επίσης παλλαϊκή γιορτή του γάμου του. Και κάπου εκεί διακόπτεται το παραμύθι κι αρχίζει η τραγωδία, προσωπική και εθνική.
Οι σύμβουλοι
Eχοντας κληρονομήσει δουλείες για τις οποίες υπεύθυνος δεν ήταν ο ίδιος και μη διαθέτοντας ούτε την εμπειρία, ούτε την αναγκαία μόρφωση, ήταν επόμενο να ακολουθήσει φωνές ηλικιωμένων συμβούλων, των οποίων οι φόβοι έρχονταν από γεγονότα του παρελθόντος και μικρή σχέση είχαν με τους προβληματισμούς της γενιάς του νεαρού βασιλιά. Ο εξαναγκασμός σε παραίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου και στη συνέχεια το σκάνδαλο του τρόπου της αποστασίας –στην οποία τα Ανάκτορα ασφαλώς ήσαν αναμεμειγμένα, αλλά κανένα στοιχείο δεν μαρτυρεί την προσωπική εμπλοκή του βασιλιά– υπήρξαν γεγονότα μοιραία που κλόνισαν καίρια χώρα και πολίτευμα. Γενναία την επόμενη χρονιά προσπάθησε ο Κωνσταντίνος να βγάλει τον τόπο από το αδιέξοδο που εν πολλοίς είχε προκαλέσει. Η αθέτηση των όρων της συμφωνίας μεταξύ Κέντρου και ΕΡΕ που άνοιγε τον δρόμο προς τις εκλογές και την οποία είχε επιτύχει ο ίδιος, αθέτηση οφειλόμενη στον Γ. Παπανδρέου ανίκανο να αντισταθεί στην πίεση του γιου του, καθώς και η άρνηση του Κ. Καραμανλή να επιστρέψει στην Ελλάδα, άφησαν τον βασιλέα ακάλυπτο, ενώ πύκνωναν οι φήμες περί δικτατορίας, τις οποίες η κατ’ ανάγκη μονόπλευρη κυβέρνηση του Π. Κανελλόπουλου αρνιόταν να πάρει στα σοβαρά. «Ο πατέρας μου μού άφησε ευχή και κατάρα να μην κάνω ποτέ δικτατορία», είχε κατά λέξη πει ο βασιλιάς στην Ελένη Βλάχου, που ανήσυχη τον επισκέφθηκε στο Τατόι τις πρώτες ημέρες του Απριλίου 1967. Κάτι που γνωρίζω από την ίδια.
Τη νύχτα της 21ης Απριλίου 1967 τα τανκς των πραξικοπηματιών κύκλωσαν το Τατόι και το απέκοψαν από τον έξω κόσμο. Μέσα στο σπίτι ο 26χρονος βασιλιάς, με την ετοιμόγεννη γυναίκα του, ένας υπασπιστής, λίγοι στρατιώτες και άνδρες χωροφυλακής με ελάχιστο ελαφρύ οπλισμό. Η μόνη επαφή με τους εκτός έγινε χάρη στον Γεώργιο Ράλλη, λίγο προτού κοπεί και η τελευταία τηλεφωνική γραμμή. Ο βασιλιάς του ζήτησε να επικοινωνήσει με τη Θεσσαλονίκη για να σπεύσει σε βοήθεια ο εκεί στρατός, μη γνωρίζοντας πως ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού Γ. Ζωιτάκης, παλιός υπασπιστής του βασιλέως Παύλου, ήταν από τα πρωτοπαλίκαρα του πραξικοπήματος. Τα ξημερώματα η τριανδρία των αρχιπραξικοπηματιών που παρουσιάστηκε στο Τατόι έγινε δεκτή από έναν οργισμένο Κωνσταντίνο που τους επέπληξε δριμύτατα διότι ετόλμησαν ως αυτόκλητοι σωτήρες της χώρας να παραβιάσουν το Σύνταγμα και να εμπλέξουν στις δηλώσεις τους τον ίδιο. Ενσαρκώνοντας το πολίτευμα της συνέχειας και της ιεραρχίας, ήταν φυσικό ο νεαρός βασιλιάς να νιώθει αποστροφή απέναντι στους κινηματίες και στους επίορκους αξιωματικούς, όντας ο ίδιος πρωτίστως αξιωματικός.
Κατερχόμενος μετά στο Πεντάγωνο και συναντώντας εκεί ατμόσφαιρα σχεδόν εχθρική, ο Κωνσταντίνος προσπάθησε να προσεγγίσει τους λίγους πιστούς στρατιωτικούς με πενιχρό αποτέλεσμα. Οι πολιτικοί του σύμβουλοι είχαν συλληφθεί ή κρύβονταν. Μόνος, μη έχοντας στήριξη από πουθενά, το μόνο που πέτυχε ήταν τον διορισμό κυβέρνησης όχι αποκλειστικώς στρατιωτικής, κάτι που φυσικά δεν ξεγελούσε κανένα.
«Ο πατέρας μου μού άφησε ευχή και κατάρα να μην κάνω ποτέ δικτατορία» είχε πει ο βασιλιάς στην Ελένη Βλάχου, που τον επισκέφθηκε στο Τατόι τις πρώτες ημέρες του Απριλίου 1967.
Εκτοτε το κύριο μέλημά του ήταν να κερδηθεί χρόνος για να οργανωθεί η ανατροπή της δικτατορίας. Μολονότι τη γεύτηκε από την πρώτη στιγμή, δεν αντελήφθη την έκταση της εγκατάλειψης εκ μέρους του συμμαχικού παράγοντα, τη σχέση με τον οποίο είχε τόσο στενά καλλιεργήσει μεταπολεμικώς η βασιλική οικογένεια. Οι συχνές περιοδείες του το καλοκαίρι στην επαρχία επιβεβαίωσαν στον ίδιο τη δημοτικότητά του, ενώ στις επερχόμενες κρίσεις στο στράτευμα, ήταν σαφές πως θα απομακρύνονταν οι βασιλόφρονες αξιωματικοί. Ο χρόνος επομένως πίεζε. Εκμεταλλευόμενος τη συγκέντρωση του κύριου όγκου του στρατού στη βόρεια Ελλάδα λόγω της αυξημένης τότε πιθανότητας πολέμου με την Τουρκία, ο Κωνσταντίνος αποτόλμησε την 13η Δεκεμβρίου 1967, το αντικίνημα κατά της Χούντας, ενέργεια της οποίας η προχειρότητα οργάνωσης –εγχείρημα διόλου εύκολο μέσα σε καθεστώς συνεχούς επιτήρησης εκ μέρους του καθεστώτος– δεν την ακυρώνει ως πράξη μεγάλης γενναιότητας. Θέλοντας να αποφύγει τη σύγκρουση ανάμεσα στη νομιμόφρονα και τη χουντική μερίδα του στρατεύματος, ο Κωνσταντίνος επέλεξε την αναχώρησή του στο εξωτερικό, άχρι καιρού… Είναι ενδιαφέρον να σκεφθεί κανείς ότι ο πρώτος βασιλιάς της δυναστείας επέμενε στην ολοκλήρωση και στην ψήφιση φιλελεύθερου Συντάγματος, ενώ ο τελευταίος ουσιαστικά έχασε τον θρόνο του εγειρόμενος για να ρίξει μια δικτατορία.
Βραχύς, επομένως, ο δημόσιος χρόνος του βασιλιά. Κι ακολουθούν τα χρόνια, δεκαετίες ολόκληρες, προσωπικής τραγωδίας. Οπου συστηματικά απαξιώνεται και λοιδορείται η κάθε του ενέργεια υπέρ της Ελλάδος –υπήρξαν δε αρκετές λ.χ. σχετικά με την έκταση της αρωγής σε πολεμικό υλικό από τις ΗΠΑ εν σχέσει προς την Τουρκία, καθώς και για ορισμένα επί μέρους του Κυπριακού, χωρίς να παραβλέψουμε την καίρια συμβολή του στην ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων από την Αθήνα– κι όπου ακόμη και το σχολείο που ίδρυσε με τη συμμετοχή Ελλήνων του Λονδίνου, το «Ελληνικό Κολλέγιο», ώστε τα παιδιά του να αποκτήσουν παιδεία ελληνική και να συναναστρέφονται ελληνόπουλα, έγινε στόχος συκοφαντικών επιθέσεων, ώσπου τελικώς αναγκάσθηκε να κλείσει. Ακολουθεί η ταπεινωτική για όλους μας, κυβερνώντες και κυβερνώμενους, περιπέτεια του Τατοΐου, με ό,τι κανιβαλικό και κατάφωρα άδικο έλαβε χώρα τότε και κατ’ εξακολούθηση, καθώς και η άρση της ελληνικής ιθαγένειας από τα μέλη της εκπεσούσας δυναστείας. Οι βασιλείς δεν έχουν αισθήματα, πιστεύομε.
Η συνάντηση
Συνάντησα τον Κωνσταντίνο στο Λονδίνο για πρώτη φορά τον Ιούνιο του 1975. Διατηρούσε ακόμη κάτι το αγέρωχο, αλλά θυμάμαι την έντονη συγκίνησή του όταν ο πρώην αξιωματικός του Β. Ναυτικού που με παρουσίασε αναφέρθηκε στην Ελλάδα, όπως θυμάμαι τις γνώσεις του για τον εξοπλισμό του ελληνικού στρατού. Τον ξαναείδα λίγα χρόνια αργότερα. Μπροστά στον ανελκυστήρα του γραφείου του, τον οποίον είχα καλέσει. «Είναι αργοκίνητος, κάνετε υπομονή», άκουσα κάποιον να λέει πίσω μου στα ελληνικά. Γύρισα και είδα τον βασιλέα. Ηταν αλλοιωμένος. Μου έκαμε την εντύπωση ενός βαθιά θλιμμένου ανθρώπου. Το ίδιο και αργότερα, ξανά και ξανά, όλο και πιο πολύ. Ως τη στιγμή που επέστρεψε στην Ελλάδα.
Πέθανε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, ο τελευταίος Ελληνας βασιλιάς. Ας συμφωνήσουμε ότι ήταν ένας αγαθός και καλοπροαίρετος άνθρωπος, γενναίος και πατριώτης κι ότι ανέβηκε στον θρόνο απροετοίμαστος, χωρίς τα εφόδια, ίσως δε και χωρίς τα προσόντα για να αντιμετωπίσει ως ρυθμιστής του πολιτεύματος τις αναπόφευκτες στην Ελλάδα πολιτικές κρίσεις. Κι ας συμφωνήσουμε επίσης, τώρα που θα πάρει την αιώνια θέση του στο οικογενειακό κοιμητήρι στο Παλαιόκαστρο μέσα στο πρόσφατα καμένο δάσος του Τατοΐου που τόσο αγάπησε, ότι η συμπεριφορά μας απέναντί του υπήρξε ανάξια της δημοκρατίας μας. Ανατρέχοντας στη γεμάτη τραγωδία ζωή του για την οποία καθόλου δεν είχε προετοιμασθεί, ας τον αποχαιρετίσουμε με τιμή και κάποιοι από εμάς με συγκίνηση, καθώς και με αυτή τη σπάνια δυστυχώς αρετή της ψυχής που λέγεται ενσυναίσθηση.
*Ο κ. Κώστας Μ. Σταματόπουλος είναι ιστορικός και αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού.