Περίπου δέκα στους εκατό ανθρώπους που νόσησαν με COVID-19, δηλαδή τουλάχιστον 66 εκατομμύρια σε όλο τον κόσμο με βάση τις «επίσημες» και μόνο νοσήσεις, έχουν εμφανίσει ή συνεχίζουν να εμφανίζουν συμπτωματολογία που εμπίπτει στο σύνδρομο long COVID. Οπως προκύπτει από διάφορες πρόσφατες διεθνείς μελέτες, διακόσια και πλέον συμπτώματα και επιπλοκές έχουν καταγραφεί: καρδιαγγειακές (μυοκαρδίτιδα, καρδιακή ανεπάρκεια, αρρυθμίες, περικαρδίτιδα), αγγειακές (θρομβοεμβολικά επεισόδια), νεφρικές (χρόνια νεφροπάθεια), ενδοκρινικές (εμφάνιση ή επιδείνωση σακχαρώδους διαβήτη, υποθυρεοειδισμός), γαστρεντερικές (μεταβολή του μικροβιώματος του εντέρου), ουρογεννητικές (ακράτεια, σεξουαλική δυσλειτουργία), ρευματολογικές (εμφάνιση αυτοάνοσων νοσημάτων, αρθρίτιδα και ινομυαλγία), δερματολογικές (αλωπεκία, τριχόπτωση σε περίπου 20% των ασθενών) και, φυσικά, νευροψυχιατρικές (καταβολή, μυαλγίες, διαταραχές μνήμης, όσφρησης, γεύσης και ύπνου, κατάθλιψη). Συχνή είναι επίσης η αναζωπύρωση διαφόρων ιών, όπως ο ιός της ανεμοβλογιάς, o οποίος με την επαναδραστηριοποίησή του προκαλεί τον έρπητα ζωστήρα.
Η long COVID αφορά το 10%-30% των ασθενών που νόσησαν αλλά δεν νοσηλεύθηκαν, το 50%-70% όσων χρειάστηκαν νοσηλεία, καθώς και το 10%-12% όσων είχαν εμβολιαστεί πριν από τη νόσηση. Στην πλειονότητά του πλήττει άτομα μέσης ηλικίας, χωρίς σημαντικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα δύο φύλα, με εξαίρεση, ίσως, τα αυτοάνοσα που δείχνουν μια ελαφρά «προτίμηση» στις γυναίκες. Αγγίζει και τα παιδιά, τα οποία έχουν όμως μικρότερες πιθανότητες επίμονων συμπτωμάτων σε σύγκριση με τους ενήλικες. Ενα χρόνο μετά την αρχική λοίμωξη, στις πιο συνήθεις εκφάνσεις του περιλαμβάνονται οι καρδιαγγειακές παθήσεις, οι θρομβώσεις, ο διαβήτης τύπου 2, το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης και η δυσαυτονομία, μια διαταραχή της ομαλής λειτουργίας του αυτόνομου νευρικού συστήματος (εκδηλώνεται με καταβολή, ταχυκαρδία, απότομες διακυμάνσεις στην πίεση αλλά και, συχνά, απώλεια ή διαταραχές συνείδησης). Με δεδομένη την έκρηξη κρουσμάτων διεθνώς και τις επαναλοιμώξεις από τις ολοένα και πιο μεταδοτικές παραλλαγές και υποπαραλλαγές του ιού, είναι αδιαμφισβήτητο ότι έχουμε να κάνουμε με μια δεύτερη, σιωπηρή πανδημία. Ή, για να το πούμε διαφορετικά, η long COVID είναι ο άγνωστος Χ στην εξέλιξη αυτής της πανδημίας, της τρέχουσας. Κάποια συμπτώματά της υποχωρούν έπειτα από μερικούς μήνες και άλλα επιμένουν για χρόνια. Υπάρχουν και μερικά, που ίσως είναι μη αναστρέψιμα. Κάποιοι ασθενείς πιθανότατα θα ταλαιπωρούνται εφ’ όρου ζωής, δηλαδή.
Ο SARS-CoV-2 έχει πλέον την ικανότητα να δημιουργεί βλάβες σε διάφορα συστήματα του οργανισμού μας. Γι’ αυτό η COVID-19, μολονότι αρχικά ταξινομήθηκε ως αναπνευστική νόσος, πλέον θεωρείται πολυοργανική – που μάλιστα εμφανίζεται ως πολυσυστημικό σύνδρομο. Πολλές είναι, λοιπόν, οι ερευνητικές προκλήσεις για την επιστημονική κοινότητα, όπως και τα αναπάντητα ερωτήματα: για την παθοφυσιολογία της long COVID, τους παράγοντες κινδύνου και, φυσικά, τις αποτελεσματικές θεραπευτικές προσεγγίσεις. Ωστόσο, κάποια πρώτα συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν από τα περιστατικά που έχουν ήδη μελετηθεί.
Κάποιες μελέτες, για παράδειγμα, έχουν δείξει ότι η συνολικά μειωμένη ανοσιακή απάντηση έναντι του SARS-CoV-2 σχετίζεται με αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης long COVID τους 6-7 μήνες που ακολουθούν τη λοίμωξη, τόσο σε ασθενείς που νοσηλεύθηκαν όσο και σε νοσούντες στην κοινότητα. Ερευνητικά δεδομένα δείχνουν επίσης ότι και η παραμονή ποσότητας ιικών σωματιδίων στους ιστούς μας μπορεί να σχετίζεται με τη long COVID: πρωτεΐνες ή ακόμα και το RNA του ιού έχουν βρεθεί σε πολλά διαφορετικά συστήματα του οργανισμού μας, όπως το καρδιαγγειακό, το γαστρεντερικό, το μυϊκό και το ουρογεννητικό, αλλά και σε πληθώρα οργάνων, όπως ο εγκέφαλος, τα μάτια, οι λεμφαδένες, οι μαστοί, το ήπαρ και οι πνεύμονες. Από τα καινούργια στοιχεία, όμως, προκύπτουν και λόγοι αισιοδοξίας: η έγκαιρη χορήγηση του αντιιικού Paxlovid δεν αποτρέπει μόνο τη σοβαρή νόσηση και τη νοσηλεία, αλλά μειώνει και τις πιθανότητες εμφάνισης long COVID.
Οι άνθρωποι θέλουμε να αφήσουμε οριστικά πίσω μας την πανδημία. Ομως η long COVID είναι μια νέα, αναδυόμενη πάθηση, μια βραδυφλεγής βόμβα που δεν γνωρίζουμε πότε θα εκραγεί και με ποιες συνέπειες για την κοινωνία –τα συστήματα υγείας και τις ιατρικές δαπάνες αλλά και, γενικότερα, την ποιότητα ζωής, την παραγωγικότητα, την οικονομία– καθώς δημιουργεί μια τεράστια δεξαμενή ασθενών. Αυτό μπορεί να μην είναι εμφανές τώρα. Ας μην ξεχνάμε πως η ισπανική γρίπη του 1918 προκάλεσε ένα τσουνάμι περιστατικών Πάρκινσον σε όλο τον πλανήτη δεκαπέντε χρόνια μετά.
Είναι βέβαιο ότι λόγω της long COVID τα συστήματα υγείας διεθνώς θα δεχθούν δυσβάσταχτο βάρος στο άμεσο μέλλον. Απαιτείται, λοιπόν, η οικοδόμηση γερών υποδομών, όπου αυτές απουσιάζουν ή είναι αδύναμες και αναποτελεσματικές. Καθοριστική θα είναι επίσης η συμβολή ειδικών μονάδων long COVID, όχι μόνο για την αντιμετώπιση των εμφανών συμπτωμάτων και επιπλοκών, αλλά και για την έγκαιρη αναγνώριση των υποκλινικών περιπτώσεων. Είναι τόσο περίπλοκη και συχνά απρόσμενη, άλλωστε, η εξελικτική διαδικασία του ίδιου του ιού, που κανείς δεν μπορεί με ασφάλεια να προβλέψει τα επόμενα στάδια της πορείας του και τις αλυσιδωτές αντιδράσεις που θα μπορούσαν να προκληθούν.
* Ο κ. Αθανάσιος Τσακρής είναι καθηγητής Μικροβιολογίας, διευθυντής Εργαστηρίου Μικροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής, αντιπρύτανης του ΕΚΠΑ.