Στις 7 Ιανουαρίου ο συγγραφέας Κυριάκος Χαρίτος έπαθε κρίση πανικού. Λίγες ημέρες μετά θέλησε να μοιραστεί την εμπειρία με τους διαδικτυακούς του φίλους στο Facebook. «Μέσα σε όλο αυτό ψάχνω να βρω το πότε έσπασα», έγραφε ανάμεσα σε άλλα. «Πότε ράγισα ως άνθρωπος. Σκέφτομαι πως αν είμαι έτσι στα 45, πώς στο διάολο θα είμαι μετά (αν φτάσω βέβαια). Ρωτάω διπλανούς αν είμαστε το ίδιο, να νιώσω ένα μαζί. Και να μοιραστώ την ντροπή που δεν είμαι δυνατός».
Ακολουθεί ένας ποταμός από καθησυχαστικά και εμψυχωτικά σχόλια, συμβουλές για βιταμίνες και βοηθητικά συμπληρώματα διατροφής· χώρια τα μηνύματα στο inbox, όπου άλλοι φίλοι και γνωστοί, πραγματικοί και ψηφιακοί, βγαίνουν από το καβούκι τους για να μοιραστούν τις δικές τους ιστορίες. Ο Χαρίτος για λίγες ώρες δεν είναι μόνος σε αυτό που πέρασε. Ο τρόμος θα υποχωρήσει, αλλεπάλληλα κύματα τρυφερότητας θα πλημμυρίσουν την ψυχή του, το κοντέρ του φόβου θα μηδενιστεί· σχεδόν.
Φέρνω στο μυαλό μου ανθρώπους από το timeline μου που δεν δίστασαν κάποιες φορές τα τελευταία ένα ή δύο χρόνια να γίνουν πολύ προσωπικοί και εξομολογητικοί. Να φέρουν στο ημι-δημόσιο φως των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δύσκολα προσωπικά θέματα: απώλειες δικών τους ανθρώπων, θέματα υγείας, ψυχικές προκλήσεις. Κανένας τους δεν εμπίπτει στην κατηγορία των «attention whores» (άτομα που αποζητούν σε υπερβολικό βαθμό την προσοχή των άλλων). Ομως φαίνεται πως η πανδημία επιτάχυνε μια διαδικασία που είχε ξεκινήσει πριν από την υγειονομική κρίση και την απομόνωση που έφεραν οι διαδοχικές καραντίνες: την απενοχοποίηση του ψυχικού άλγους. Το πανδημικό απόφθεγμα «it’s Ο.Κ. not to be Ο.Κ.» (είναι Ο.Κ. να μην είσαι Ο.Κ.) διαπέρασε σαν ηλεκτρικό ρεύμα τις δυτικές κοινωνίες και έδωσε την απαραίτητη σπρωξιά και στους συνήθως εξωστρεφείς Ελληνες να μιλήσουν σε ασυνήθιστα προσωπικούς τόνους. Κάπως έτσι το Facebook και το Instagram, αλλά και πιο νεανικές πλατφόρμες όπως το TikTok, εξελίσσονται σε ένα άτυπο ψυχαναλυτικό ντιβάνι. Γενικά επικρατεί η γοητευτική στα μεσογειακά μας αυτιά άποψη ότι είναι καλό να τα «βγάζεις από μέσα σου», αλλά αρκεί αυτό; Με αυτή την ευκαιρία θελήσαμε να ρωτήσουμε και ειδικούς της ψυχικής υγείας, ψυχίατρους και ψυχολόγους, για το πόσο πραγματικά καλό κάνουν και σε τι βάθος φτάνουν αυτές οι διαδικτυακές εξομολογήσεις.
«Να μιλήσουμε ανοιχτά»
Τον Απρίλιο του 2021, ο φωτογράφος Θοδωρής Νικολάου δημοσιοποίησε (πάλι μέσω Facebook) τη μάχη του με την κατάθλιψη. Ενας ακόμη δύσκολος κύκλος είχε κλείσει και όπως μου θυμίζει σήμερα έγραφε στην εισαγωγή του ότι δεν επιθυμούσε να εξυφάνει μια ομολογία πίστεως, χαράς ή πόνου. «Ακόμα περισσότερο, να μου μεταγγίσει τον οίκτο ή τον θαυμασμό του αναγνώστη σχετικά με την ψυχική μου νόσο». Σχεδόν βέβαιος για τη φενάκη της διαδικτυακής προσοχής και φροντίδας, που πιθανότατα οδηγεί τον «ομολογητή» σε ένα αέναο σπιράλ ματαίωσης, και τυχερός όμως όντας που κατάφερε να επουλώσει έως ένα βαθμό στη θεραπευτική αρένα την υπαρξιακή αλλά και πραγματική του θλίψη, ίσως με τις αράδες εκείνες να είχε, όπως μου λέει, μία και μόνο προσδοκία: «Να μιλήσουμε ανοικτά για την ψυχική υγεία και το κοινωνικό στίγμα». Αν κέρδισε κάτι; «Εκείνη τη στιγμή, δεν με ενδιέφερε. Δεν είπα ένα μεγάλο “ουφ” τελειώνοντας το κείμενο, ούτε αναθάρρησα στη θέα των κοινοποιήσεων και των likes. Αυτό που γέμισε την ψυχή μου είναι πως πέντε-δέκα άνθρωποι, που μέχρι εκείνη τη στιγμή φοβόνταν να αρθρώσουν λέξη για το πώς βίωναν τη συνθήκη του ψυχικού τους πόνου, ανέτρεξαν σε ειδικούς και επαγγελματίες ψυχικής υγείας».
Δεν θέλει να ακουστεί κυνικός. «Πιστεύω στη δύναμη της εκ βαθέων και ειλικρινούς κατάθεσης, στην κινητοποίηση που μπορεί να οδηγήσει αυτή, ακόμη και αν πραγματοποιείται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είμαι ταγμένος, όμως, στην πραγματική αγκαλιά, αυτή θεραπεύει». Επιμένω να σκαλίσουμε λίγο περισσότερο το «σπιράλ ματαίωσης». Ο Θοδωρής πιστεύει πως η διαδικτυακή αγκαλιά, εκτός από μη αληθινή, ποτέ δεν είναι και αρκετή. «Και ως τέτοια, αναζητούμε όλο και περισσότερη. Εκεί είναι το μάταιο, νομίζω. Και αυτό εμπεριέχει πόνο».
Ο Κυριάκος Χαρίτος συμφωνεί, αλλά θέλει να υπερασπιστεί λίγο περισσότερο τις διαδικτυακές του εξομολογήσεις. «Οσες φορές έχω “απογυμνωθεί” ψυχικά ανεβάζοντας ζόρικες και απόλυτα προσωπικές στιγμές, έχω καταλάβει πως η ανάρτηση είναι πρωτίστως μια παραδοχή. Και ταυτόχρονα μια πράξη απενοχοποίησης και επομένως έως ένα βαθμό θεραπευτική. Από την άλλη, πιστοποιεί πως ακόμη και μέσα στη δυσκολία υπάρχει η γλώσσα. Που μπορεί να τα πει και να τα χωρέσει όλα. Κι αυτό είναι μια νίκη ή, έστω, μια μεγάλη παρηγοριά. Επιπλέον η “κοινοποίηση” ενός τραύματος, προβλήματος ή μιας πτώσης έχει και ένα πολύ εγωιστικό κίνητρο. Δεν είναι τόσο η καλοσύνη των ξένων και ο οίκτος στον οποίο προσβλέπεις. Είναι η επουλωτική επιβεβαίωση πως οι πιο σκοτεινές σου όψεις δεν είναι ένα δικό σου “προνόμιο”, πως ανήκει σε όλους. Και κάτι τελευταίο, όχι λιγότερο σημαντικό: όταν είσαι σε ανάγκη ακόμα και η στιγμιαία ανακούφιση είναι κάτι πολύτιμο».
«Χρειάζεται κανείς να είναι προσεκτικός στο πού κοινοποιεί τη συναισθηματική του κατάσταση, καθώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν παρέχουν την ασφάλεια του ψυχοθεραπευτικού χώρου».
Ο ψυχαναλυτικός ψυχοθεραπευτής Θοδωρής Παπαγαθονίκου δεν είναι τόσο σίγουρος. «Οταν κάποιος δημοσιοποιεί τραυματικά συμβάντα και επώδυνες εμπειρίες, εκτίθεται αναπόφευκτα στον κίνδυνο να επανατραυματιστεί. Πολλά από τα θέματα και τις δυσκολίες τις οποίες μοιράζεται απαιτούν ιδιαίτερα προσεκτική αντιμετώπιση μέσα σε έναν ασφαλή και προστατευμένο χώρο, όπου υπάρχει ένας κατάλληλα εκπαιδευμένος ειδικός ψυχικής υγείας, ο οποίος μπορεί πραγματικά να βοηθήσει. Οταν κανείς δημοσιοποιεί την ευαλωτότητά του σε αγνώστους, εκθέτει επίσης τον εαυτό του στον κίνδυνο κακοποίησης από ναρκισσιστικές και σαδιστικές προσωπικότητες που αναζητούν να εκμεταλλευτούν μια ευάλωτη λεία. Συνεπώς, χρειάζεται κάποιος να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στο πού κοινοποιεί τη συναισθηματική του κατάσταση, καθώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν παρέχουν την ασφάλεια του ψυχοθεραπευτικού χώρου».
Το Μέσο και το μήνυμα
Ο ψυχαναλυτής Σωτήρης Μανωλόπουλος κάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα επισήμανση πριν μπούμε στο κυρίως πιάτο της συζήτησης. «Στις διαδικτυακές συνεδρίες κατά τη διάρκεια της πανδημίας παρατηρήσαμε ότι οι άνθρωποι ήταν πολύ πιο εξομολογητικοί από το σπίτι τους. Φαίνεται ότι η σωματική απουσία δίνει μεγαλύτερη ελευθερία, απελευθερώνει από το άγχος και την ενοχή. Αλλά το να εξομολογούμαστε κάτι προσωπικό στο Διαδίκτυο έχει την ίδια αξία με το να μιλάμε στο μπαρ ή στο ταξί. Δεν υπάρχει η έννοια της προσωπικής δέσμευσης, που είναι πολύ σημαντική όταν μοιραζόμαστε κάτι προσωπικό. Σίγουρα δεν είναι κάτι “επικίνδυνο” ή επιζήμιο, θα το χαρακτήριζα περισσότερο σύμπτωμα της εποχής μας, λειτουργεί εκτονωτικά, εκφορτίζει, αλλά σπανίως μπορεί να προσθέσει αλήθεια ή να φωτίσει όψεις του ψυχισμού μας και να μας βοηθήσει ουσιαστικά».
Περί πένθους
Με τη συνάδελφο στο περιοδικό «Κ» Βάλια Δημητρακοπούλου είχα χάσει επαφή όσο ζούσε στο Παρίσι. Αλλά μια σειρά από πολύ δυνατά κείμενα στο προσωπικό της newsletter (howitends.substack.com), όπου επεξεργαζόταν ζητήματα όπως η απώλεια του πατέρα της, η σχέση της με τη μητρότητα και θέματα ψυχικής υγείας, μου κέντρισαν το ενδιαφέρον. «Ηταν η καραντίνα, είχα απολυθεί και είχα πίσω μου κάποιες αποτυχημένες απόπειρες εξωσωματικής. Η ιδέα ήταν να γράφω για βιβλία. Είχα σκοπό να γράψω για τη “Λολίτα” του Ναμπόκοφ και κάποιο σχόλιο για τη σεξουαλικοποίηση των νεαρών κοριτσιών. Κάπως όμως, ξαφνικά, τα δάχτυλά μου άρχισαν να πληκτρολογούν λέξεις για τον θάνατο του πατέρα μου – που συνέπιπτε με την ανάγνωση της “Λολίτας”. Το κείμενο κατέληξε να είναι 2.000 λέξεις, και η “Λολίτα” να μην ξεπερνάει τις 150. Από κάτω, όταν το πόσταρα στα σόσιαλ, πολλοί μοιράστηκαν τη συγκίνησή τους, άλλοι μου μίλησαν μετά από καιρό, άλλοι μοιράστηκαν δικές τους ανέκδοτες ιστορίες». Στον επόμενο χρόνο, έγραφε ευλαβικά κάθε εβδομάδα. «Εγραψα για τον σεβασμό και την τοξική αρρενωπότητα. Για έναν καθηγητή που προσπάθησε να με φιλήσει. Για την εμμονή μου με τα αδύνατα κορίτσια και την αιωνόβια γιαγιά μου. Εγραψα για τη φιλία και το ανδρικό βλέμμα. Εγραψα για τη γέννηση του γιου μου». Πώς βλέπει τα κείμενα αυτά με την απόσταση του χρόνου; «Αυτή η έκθεση ποτέ δεν με τρόμαξε. Πίσω από μια οθόνη ξέρω τι μοιράζομαι και τι είναι δικό μου. Με απελευθερώνει και είναι κάτι ελεγχόμενο. Αν μπορώ να αγγίξω έστω και μια χορδή κάποιου, βγαίνω κερδισμένη· κι ελπίζω το ίδιο κι εκείνος».
«Να βοηθήσω»
Εξομολογητική στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχει υπάρξει κατά καιρούς και η ποιήτρια και μεταφράστρια Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη. «Αν εκτίθεμαι προσωπικά στα social media είναι επειδή έχω την αφελή ιδέα (και τρέφω την ελπίδα) ότι αυτά που λέω βγαίνουν και παραέξω από τα social media και ο σκοπός μου, εξαρχής, είναι να βοηθήσω ανθρώπους που μπορεί να έχουν ταλαιπωρηθεί όπως κι εγώ, είτε στο θέμα της ομοφυλοφιλίας μου είτε στο θέμα της διπολικής διαταραχής», μου λέει. Την ίδια στιγμή πιστεύει ότι το περιβάλλον των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι ιδιαίτερα ασφαλές: «Αν αποφασίσεις να εκτεθείς εκεί, παίρνεις το ρίσκο να σε κρεμάσουν στα μανταλάκια, αλλά αρπάζεις και την ευκαιρία να βοηθήσεις ανθρώπους στους οποίους δεν θα μπορούσες να είχες φτάσει διαφορετικά».
Ο Σωτήρης Μανωλόπουλος ακούει όλες τις προσεγγίσεις με σεβασμό και διακριτικότητα. «Το να μιλάς, να μοιράζεσαι, είναι ανθρώπινη ανάγκη, αυτό το ξέρουμε ήδη από την αρχαία τραγωδία. Και δεν μπορούμε να αποκλείσουμε περιπτώσεις μιας γνήσιας έκφρασης προσωπικής αλήθειας να αξιοποιηθούν από άλλες διαδικτυακές μας επαφές και να θέσουν στον εαυτό τους ερωτήματα και να ανοίξουν ένα δρόμο. Αλλά η πραγματικότητα είναι ότι στο Διαδίκτυο όλοι έχουν γνώμη, αλλά κανείς ευθύνη». Επομένως; «Είναι ανθρώπινη ανάγκη να παρουσιάζεις την προσωπική οδύνη ενώπιον του άλλου στον οποίο απευθυνόμαστε για να ερμηνεύσει αυτό που του δίνουμε για να γίνουμε κατανοητοί. Η ανωνυμία του Διαδικτύου ενισχύει την άμυνα έναντι της επαφής με τον άλλον· σε απαλλάσσει από το συναίσθημα, το άγχος, την ντροπή, την ενοχή και τον δισταγμό που συνεπάγεται το πλησίασμα. Δεν φοβάσαι τι κακό μπορούν να κάνουν οι επιθυμίες σου στον άλλον. Κρατάμε τον άλλον ως υποκειμενικό φαινόμενο, κάτω από τον έλεγχό μας. Και αυτό δεν προσφέρει ουσιαστική ανακούφιση».
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr