Ηθελαν να συλλέξουν από κάθε θύμα έστω και ένα αξιοποιήσιμο δακτυλικό αποτύπωμα. Εστίασαν στους δείκτες, γιατί συνήθως αυτοί καταχωρίζονται σε βάσεις δεδομένων κατά την έκδοση διαβατηρίου. Επρεπε να δράσουν γρήγορα. Οποιαδήποτε χρονοτριβή αύξανε τις πιθανότητες αλλοίωσης των δερματικών στιβάδων των θανόντων. Επρεπε, όμως, να είναι και ακριβείς. Σε κάποιες περιπτώσεις χρειάστηκε να πραγματοποιήσουν μέχρι και 15 λήψεις σε ένα χέρι για να πάρουν ποιοτικά το καλύτερο αποτέλεσμα. Ηταν μια ψυχοφθόρα διαδικασία, απαραίτητη όμως στην προσπάθεια που γίνεται για να αποκτήσουν όνομα τα θύματα του ναυαγίου της Πύλου.
Στην αντιπαραβολή που έγινε στη βάση δεδομένων της Αστυνομίας διαπιστώθηκε ότι μία από τις 82 σορούς ανήκε σε άνθρωπο από το Πακιστάν, ο οποίος το 2011 είχε κρατηθεί για να απελαθεί από την Ελλάδα. Δώδεκα χρόνια μετά επιχείρησε να επιστρέψει στην Ευρώπη διασχίζοντας την Κεντρική Μεσόγειο. Το υπερφορτωμένο αλιευτικό «Αντριάνα» στο οποίο επέβαινε δεν κατόρθωσε να φθάσει στον προορισμό του.
Τα ξημερώματα της 14ης Ιουνίου, λίγες ώρες μετά τη βύθιση του πλοίου 47 ναυτικά μίλια ανοιχτά της Πύλου, μέλη της Ομάδας Αναγνώρισης Θυμάτων Καταστροφών βρίσκονταν ήδη καθ’ οδόν για την Καλαμάτα. Θα έπρεπε μεταξύ άλλων να μιλήσουν με επιζήσαντες και να συγκεντρώσουν προθανάτια στοιχεία για αγνοουμένους. Πώς τους έλεγαν, τι φορούσαν, από πού κατάγονταν. Δεν είχε περάσει τόσο πολύς καιρός από το σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη, όπου και εκεί ο ρόλος αυτής της ομάδας ήταν κομβικός για την ταυτοποίηση των θυμάτων. Δεν είχαν προλάβει να αποτινάξουν εκείνη την κόπωση, η ροή των γεγονότων έμοιαζε αδιάκοπη.
Ο Παντελής Θεμελής, διοικητής της Ομάδας Αναγνώρισης Θυμάτων Καταστροφών, είχε αντιληφθεί ότι σε σύγκριση με άλλα συμβάντα η διαχείριση του ναυαγίου της Πύλου θα ισοδυναμούσε με μαραθώνιο. «Συνήθως η διαδικασία κρατάει έως και δύο μήνες, εδώ εκτιμούμε ότι μπορεί να φθάσει και τους έξι», λέει. «Είναι διεθνής κρίση».
Ανακάλυψαν ότι μία από τις 82 σορούς ανήκε σε άνθρωπο από το Πακιστάν, ο οποίος το 2011 είχε κρατηθεί για να απελαθεί από την Ελλάδα.
Η ομάδα στεγάζεται εδώ και αρκετές ημέρες στο κτίριο του υπουργείου Μετανάστευσης για να έχει την άμεση συνδρομή διερμηνέων. Το τηλεφωνικό κέντρο της δέχεται κλήσεις από την Αίγυπτο και το Πακιστάν, αλλά και από συγγενείς αγνοουμένων οι οποίοι ζουν σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Σκυμμένοι πάνω από δύο φορητούς υπολογιστές ο Ηλίας Παππάς και ο Ιωάννης Φίλων, στελέχη της Μονάδας Αναγνώρισης, προσπαθούν να ξεδιαλύνουν τα στοιχεία που τους κατακλύζουν. Ενας αναγραμματισμός στα ονόματα μπορεί να περιπλέξει τη διαδικασία. «Στον ίδιο άνθρωπο το όνομά του μπορεί να είναι αλλιώς γραμμένο στην ταυτότητα και αλλιώς στο διαβατήριο», παρατηρεί ο Θωμάς Φακαλής, επικεφαλής της Μονάδας Αναγνώρισης.
Οι πρώτες συζητήσεις στην Ελλάδα για δημιουργία μιας αντίστοιχης ομάδας έγιναν το 2005 μετά τη συντριβή του αεροσκάφους της εταιρείας Helios στις πλαγιές του Γραμματικού. Τελικά έδρασαν για πρώτη φορά το 2018, μετά τη φονική φωτιά στην Ανατολική Αττική, όταν εγκρίθηκε το επιχειρησιακό σχέδιο από την Ελληνική Αστυνομία. Η ομάδα απαρτίζεται από 20 τακτικά μέλη, αλλά ο αριθμός όσων εμπλέκονται στις έρευνες είναι τριπλάσιος. Στελεχώνεται κυρίως από αστυνομικούς. Στη διεπιστημονική αλυσίδα που συγκροτείται, όμως, μετέχουν σε διάφορα στάδια ιατροδικαστές, δικαστικοί ανθρωπολόγοι, ψυχολόγοι. Ενεργοποιούνται συνήθως έπειτα από πολύνεκρα συμβάντα, με περισσότερα από 30 θύματα, των οποίων η αναγνώριση δεν είναι εύκολη.
«Οι ιατροδικαστές κοιτάζουν το αίτιο του θανάτου. Εμείς σε συνεργασία μαζί τους προσπαθούμε να βρούμε την ταυτότητα», λέει ο κ. Θεμελής. Σε μία από τις πρώτες σορούς του ναυαγίου που νεκροτομήθηκαν στην Ιατροδικαστική Υπηρεσία Αθηνών εντοπίστηκε ένα διαβατήριο. Αυτό το εύρημα, όμως, δεν μπορεί να έχει καθοριστική συμβολή. Οπως έχει φανεί σε αντίστοιχες περιπτώσεις ενδέχεται να είναι πλαστό ή να ανήκει σε άλλον. Ούτε η οπτική αναγνώριση των θυμάτων από οικείους τους μπορεί να αξιοποιηθεί ως μέθοδος ταυτοποίησης, όπως τονίζει ο κ. Φακαλής. Δεν θεωρείται ασφαλής, σύμφωνα και με το σχετικό πρωτόκολλο της Interpol που εφαρμόζεται διεθνώς. «Είναι σύνηθες λόγω της συναισθηματικής φόρτισης οι συγγενείς να μην μπορούν να αναγνωρίσουν τον άνθρωπό τους και να δίνουν λάθος στοιχεία. Χρειάζεται επιστημονική προσέγγιση για να αποδοθούν σωστά οι σοροί», λέει ο κ. Θεμελής.
Βάσει και των οδηγιών της Interpol, τρεις είναι οι επιστημονικές μέθοδοι που ακολουθούνται: η δακτυλοσκόπηση, η εξέταση οδοντογραμμάτων και η ανάλυση DNA. «Είναι αγώνας δρόμου και για εμάς, να γίνει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα η λήψη των αποτυπωμάτων προτού υπάρξει αλλοίωση», επισημαίνει η Ελένη Παπαχαρίση, τμηματάρχης στο Δακτυλοσκοπικό Τμήμα της Διεύθυνσης Εγκληματολογικών Ερευνών της Αστυνομίας. Σε τέσσερις σορούς το έργο τους ήταν πιο δύσκολο. Σε περιπτώσεις σήψης με τη βοήθεια ιατροδικαστή μπορεί να αφαιρεθεί η επιδερμίδα και να τοποθετηθεί έπειτα στο γάντι του δακτυλοσκόπου για να αποκτήσει καμπυλότητα και να ληφθεί το αποτύπωμα.
Από κάθε θανόντα ελήφθησαν τουλάχιστον και δύο δείγματα γενετικού υλικού. Ηδη από την αντιπαραβολή του DNA που έχουν δώσει συγγενείς αγνοουμένων έχουν γίνει οκτώ ταυτοποιήσεις. Η Μαριάνθη Μπάλλα, πραγματογνώμονας DNA στη Διεύθυνση Εγκληματολογικών Ερευνών, εξηγεί ότι βασικός στόχος είναι η λήψη δειγμάτων από γονείς ή τέκνα αγνοουμένων, ώστε να προκύψει απόλυτη κληρονομική συμβατότητα. Στο ναυάγιο της Πύλου μεταξύ των διασωθέντων βρίσκονταν ένας αδελφός και ξαδέλφια αγνοούμενων. Μία από τις 82 σορούς ανήκε σε γυναίκα. «Το DNA μπορεί να θεωρείται ένα εργαλείο που αξιοποιείται στην έρευνα ποινικών υποθέσεων. Ο ρόλος μας όμως στις μαζικές καταστροφές είναι ανθρωπιστικός. Δίνουμε όλοι ένα κομμάτι του εαυτού μας, με περισσή προσπάθεια», τονίζει η κ. Μπάλλα.
Ηρθα από το Μιλάνο για να βρω τα ίχνη του ανιψιού μου
Κανείς δεν μπορεί ακόμη να πει με σιγουριά ποιος ήταν ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων στο αλιευτικό. Οι Αρχές του Πακιστάν έχουν συγκεντρώσει μέχρι στιγμής στοιχεία για 209 αγνοουμένους και σύμφωνα με διεθνή δημοσιεύματα έχουν συλλέξει δείγματα DNA από 201 οικογένειες. Με τη βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου έχουν γίνει επαφές και με συγγενείς στη Συρία.
Τα στελέχη της Ομάδας Αναγνώρισης Θυμάτων Καταστροφών παρατηρούν ότι χρειάζεται διεύρυνση των μελών τους, ειδικά όταν καλούνται να χειριστούν τόσο μαζικά συμβάντα. Πρέπει να υπάρχει εναλλαγή προσωπικού. «Δεν το βλέπουμε ως βάρος, αλλά ως προσφορά», λέει η κ. Παπαχαρίση. «Αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο με τις αισθήσεις μας. Μια εικόνα μπορεί να την ξεχάσεις, εάν όμως συνδυαστεί με την όσφρηση μπορεί με οποιοδήποτε ερέθισμα να επανέλθει», προσθέτει ο κ. Θεμελής. «Οσο βρισκόμαστε στο νεκροτομείο φοράμε ειδικές μάσκες για να αποκόψουμε τη μυρωδιά».
Η έκθεση σε τραυματικές καταστάσεις, όμως, δεν περιορίζεται στις ενέργειες που καλούνται να επιτελέσουν στο πλευρό των ιατροδικαστών. Εξίσου δύσκολη είναι και η διαπροσωπική επαφή με τους επιζήσαντες και τον θρήνο τους.
«Οι διακινητές στρέφονται στους νεότερους στην Αίγυπτο γιατί γνωρίζουν ότι οι οικογένειες θα πληρώσουν, θα πουλήσουν το σπίτι τους εάν χρειαστεί».
Στις 25 Ιουνίου έφθασε στην Ελλάδα ο Αιγύπτιος Αχμέντ Μουσταφά. Ταξίδεψε από το Μιλάνο, όπου ζει τα τελευταία 12 χρόνια. Η οικογένειά του υποπτεύεται ότι στο αλιευτικό βρισκόταν ο 16χρονος ανιψιός του, Καρίμ Ταμέρ Γκούντα Ιμπραχίμ. Οταν τον συναντάμε μόλις είχε δει στελέχη της Ομάδας Αναγνώρισης Θυμάτων Καταστροφών. Μας δείχνει μια φωτογραφία του ανιψιού του στο κινητό τηλέφωνο. Μοιάζει να είναι τραβηγμένη σε κάποιο πάρτι, στο βάθος διακρίνεται και ένα μπαλόνι. Ο Καρίμ χαμογελάει στον φακό, φοράει ένα λεπτό, λευκό μπουφάν και μαύρο ζιβάγκο από μέσα. «Οι διακινητές στρέφονται στους νεότερους στην Αίγυπτο, σε εφήβους 14-16 ετών γιατί γνωρίζουν ότι οι οικογένειες θα πληρώσουν, θα πουλήσουν το σπίτι τους εάν χρειαστεί», λέει. «Αυτό συνέβη και στον ανιψιό μου. Κατάφεραν να ελέγξουν το μυαλό του, του έταξαν μια ζωή στην Ευρώπη».
Ο Μουσταφά εξηγεί ότι προσπάθησε να αποθαρρύνει τον Καρίμ μόλις πληροφορήθηκε ότι θα μετανάστευε με αυτόν τον τρόπο. Λέει ότι επιχείρησε να προσφέρει και χρήματα στον οδηγό που θα τον μετέφερε στη Λιβύη για να ακυρώσει το ταξίδι. «Αφού περάσεις στη Λιβύη έχεις δύο επιλογές, είτε να διασχίσεις τη Μεσόγειο ή να μην πληρώσεις. Εάν όμως σε απαγάγουν, μετά θα ζητήσουν περισσότερα λύτρα για την απελευθέρωσή σου», εξηγεί.
Δεν ήξεραν πότε ή πώς θα ταξιδέψει. Φέρεται όμως να κυκλοφόρησε σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης μια λίστα με ονόματα επιβαινόντων στα οποία υπήρχε και το δικό του. Αρχικά ο θείος του, μέσω γνωστών επιχείρησε να μάθει εάν ο ανιψιός του ήταν σε κάποια φυλακή της Λιβύης υπό κράτηση, ή σε κάποιο νοσοκομείο στην ίδια χώρα. Ωστόσο δεν βρέθηκε κάποιο ίχνος του.
Η μητέρα του Καρίμ έχει δώσει DNA στο Κάιρο. Ο Μουσταφά ζήτησε από τις ελληνικές αρχές να ενημερώσουν πρώτα εκείνον εάν αποδειχθεί ότι είναι νεκρός. Η υγεία του αδελφού του είναι εύθραυστη και όπως λέει θα πρέπει κάποιος άλλος να του μεταφέρει τυχόν δυσάρεστα νέα. «Μπορεί να ταξιδέψω και στην Αίγυπτο, να τον αγκαλιάσω και να του πω τι συνέβη», λέει. «Ξέρω τον τρόπο». Μέχρι και σήμερα απορεί πώς γίνεται να είχε εντοπιστεί η υπερφορτωμένη βάρκα στην Κεντρική Μεσόγειο από το πρωί και να μεσολάβησαν τόσο πολλές ώρες χωρίς να παρασχεθεί βοήθεια ενώ ήταν εμφανής η ανάγκη. Ωστόσο, ημέρες μετά το ναυάγιο, δεν τρέφει πολλές ελπίδες. «Αγνοούμενος σημαίνει ότι βρίσκεται στον πάτο της θάλασσας», λέει.
