Το αρχιπέλαγος χωρίζει τις Κυδωνιές -το Αϊβαλί- από τη Σύρο με διάσπαρτους νησιωτικούς όγκους, που κανένας τους δεν στάθηκε αρκετός για να συγκρατήσει στον πυρήνα του εκείνη την προσφυγική ροή που θα άφηνε για πάντα τη Μικρασία, για να οικοδομήσει στην πρωτεύουσα των Κυκλάδων το νέο της σπίτι. Πριν τους πρόσφυγες των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα, από το Αϊβαλί, τη Σμύρνη αλλά και τη Χίο και τα Ψαρά, η Ερμούπολη δεν υπήρχε. Εκεί που σήμερα ορθώνεται ο πολιτιστικός πλούτος του κυκλαδίτικου κέντρου, κατά την εποχή της ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους υπήρχε άδεια ακτή. Ξεφεύγοντας από την οθωμανική κυριαρχία, όχι μόνο ιστορικά αλλά και αρχιτεκτονικά, οι πρόσφυγες της παρακμάζουσας αυτοκρατορίας φτιάχνουν εκ θεμελίων την Ερμούπολη αλλά με τρόπο που να ανακαλεί τις αρχαίες τους ρίζες και την προσωπίδα της Δύσης. Η Ερμούπολη φύεται σταδιακά με όμορφα νεοκλασικά, πολλά εκ των οποίων στέκουν σήμερα, υπό το βάρος των χρόνων τους, στην αφάνεια.
Ο Παύλος Χατζηγρηγορίου επισκέφτηκε πρώτη φορά την Ερμούπολη ως νέος φοιτητής της Αρχιτεκτονικής και όπως συχνά συμβαίνει με τους πρώτους έρωτες, αυτή χαράχτηκε στη μνήμη του για πάντα. Θα επέστρεφε αργότερα ως έμπειρος πλέον επαγγελματίας και θα ξεκινούσε φωτογραφίζοντας τα νεοκλασικά της νησιωτικής πόλης, που τότε ήξερε ότι δεν ξεπερνούσαν τα 600.
«Ξεκίνησα μια έρευνα για την κατάσταση αυτών των κτιρίων γιατί στις αρχές του 2000 ήταν πολύ έντονο το φαινόμενο της κατάρρευσης και της εγκατάλειψης και φαινόταν ότι δεν υπήρχε κάποιο σχέδιο για τη διατήρησή τους», λέει στην «Κ». Σε σύμπραξη με το Μετσόβιο Πολυτεχνείο και τον καθηγητή Ιωσήφ Στεφάνου, άρχισε τη συστηματική καταγραφή τους και την οργάνωση ενός σχεδίου διαχείρισης. «Εγώ έβλεπα αν τα υλικά αντέχουν, για πόσο και σε ποια φάση της ζωής του είναι το κάθε κτίριο», λέει. Η καταγραφή του ανέδειξε την ύπαρξη 1.290 νεοκλασικών στην Ερμούπολη, έναν διόλου ευκαταφρόνητο όγκο αρχιτεκτονικής κληρονομιάς που αν χανόταν θα συμπαρέσυρε στα χαλάσματα και τη νεοελληνική ιστορία του τόπου.
Από τα νεοκλασικά της Ερμούπολης στο πρωτοποριακό HERMeS
Η αγάπη του Παύλου Χατζηγρηγορίου για τα νεοκλασικά της Ερμούπολης έγινε διδακτορική διατριβή από την οποία προέκυψε μια μεθοδολογία για την καταγραφή της παθολογίας των κτιρίων. Το 2015 αυτό το σύστημα καταγραφής και διαχείρισης που ονομάστηκε HERMeS, έλαβε το σημαντικότερο βραβείο πολιτιστικής κληρονομιάς στην Ε.Ε., Europa Nostra, αποτελώντας πρότυπο για τη διατήρηση των ιστορικών κτιρίων οπουδήποτε. Στην Ερμούπολη, μετά την καταγραφή ξεκίνησαν οι επεμβάσεις. «Βάσει της μεθοδολογίας που αναπτύξαμε, είδαμε πού έπρεπε να επέμβουμε πρώτα. Δεν μπορείς να σώσεις και τα 1.290, εκ των οποίων τα 130, ήταν σε πολύ κακή κατάσταση», εξηγεί ο κ. Χατζηγρηγορίου.
«Όσο πιο παλιό είναι ένα κτίριο τόσο πιο πολλούς ιδιοκτήτες τείνει να έχει. Σε κάποιο κτίριο είχαμε 16 ιδιοκτήτες»
Τα κτίρια παρακμάζουν αλλά κάποτε ισορροπούν. «Για παράδειγμα τα αρχαία. Μπορεί να μείνουν με δύο κολώνες, αλλά να μείνουν έτσι και δύο χιλιάδες χρόνια». Από εκείνα τα νεοκλασικά που μπορούσαν να γίνουν επεμβάσεις πολλά αποκαταστάθηκαν, αλλά και πολλά παραμένουν σε κακή κατάσταση, για διάφορους λόγους. «Όσο πιο παλιό είναι ένα κτίριο τόσο πιο πολλούς ιδιοκτήτες τείνει να έχει. Σε κάποιο κτίριο είχαμε 16 ιδιοκτήτες», λέει ο κ. Χατζηγρηγορίου. «Πολλοί από αυτούς δεν είναι καν στην Ελλάδα, πολλοί είναι άγνωστοι, έχουν φύγει στο εξωτερικό, δεν ενδιαφέρονται για ένα κομμάτι μικρό που τους έχει μείνει σε ένα κτίριο. Αυτό δεν είναι μόνο στην Ερμούπολη, είναι γενικότερο στην Ελλάδα, τα παλαιά μνημεία που δεν έχει ξεκαθαρίσει το ιδιοκτησιακό καθεστώς».
Το «πολυιδιοκτησιακό» είναι το κατεξοχήν πρόβλημα των παλιών κτιρίων, όχι μόνο στην Ερμούπολη, αλλά και στην Αθήνα και αλλού. Σωματεία και οργανώσεις, όπως η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, έχουν κατά καιρούς πιέσει για να δοθεί λύση, προκειμένου να διασωθούν τα κτίρια που καταρρέουν, με βασική πρόταση τη δημιουργία ενός φορέα, ακόμα και του δήμου, που θα μεσολαβεί και θα αναλαμβάνει την επίλυση του ζητήματος για κάθε ένα από αυτά τα κτίρια. Καμία κίνηση δεν έχει γίνει προς την κατεύθυνση αυτή, ενώ πέραν της διαφύλαξης της πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ενός τόπου σημαντική είναι και η παράμετρος της επικινδυνότητας.
«Ένα πρόγραμμα που μοιάζει με το ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΩ, αλλά για ιστορικά κτίρια»
«Το μεγάλο πρόβλημα που είχε πάντα η Ερμούπολη είναι ότι δεν ξέραμε ποια από τα νεοκλασικά της ήταν τα επικίνδυνα. Ήταν πρωτεύον να λύσουμε το θέμα της επικινδυνότητας, εύκολα όμως το λες και δύσκολα το επιλύεις», λέει ο Παύλος Χατζηγρηγορίου και εξηγεί πως η «άρση της επικινδυνότητας» δεν είναι μια απλή υπόθεση, καθώς ενδεχομένως απαιτεί κατεδαφίσεις, αλλά παράλληλα προσεκτικές μελέτες για να μην χαθεί σημαντικό κομμάτι του κτιρίου. «Για εμένα άρση της επικινδυνότητας είναι η κανονική επισκευή του κτιρίου», προσθέτει.
Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, ευρύτερα στην Αθήνα, υπάρχουν καταγραφές για επικίνδυνα κτίρια που ξεπερνάνε τα χίλια. «Αυτό σημαίνει ότι είναι ένα γενικότερο πρόβλημα στην Ελλάδα. Τα κτίριά μας, καθώς περνάνε οι δεκαετίες, μεγαλώνουνε. Γερνάνε μαζί με εμάς. Στο εξωτερικό, που τα κράτη είναι πιο παλιά και έχουν πλούσια αρχιτεκτονική κληρονομιά έχουν βρει τρόπους διαχείρισης. Εμείς πρέπει τώρα που φτάνουμε σιγά-σιγά σε αυτές τις κρίσιμες ηλικίες να βρούμε τέτοιου είδους λύσεις, αλλιώς κινδυνεύουμε να ζήσουμε μια δεύτερη ισοπέδωση της Αθήνας όπως τη ζήσαμε στον μεσοπόλεμο, και στη συνέχεια το ’50 και ’60 με την πολυκατοικία», καταλήγει ο κ. Χατζηγρηγορίου.
Ενα πρόγραμμα που θα έδινε τρόπο (κυρίως οικονομικό) για την επισκευή των νεοκλασικών είναι το ΔΙΑΤΗΡΩ, με όρους που θυμίζουν το ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΩ, αλλά με αντικείμενο τα ιστορικά κτίρια. «Το ΔΙΑΤΗΡΩ το έχουν ανακοινώσει πολλές φορές, αλλά ακόμα δεν έχει υλοποιηθεί. Προς το παρόν όποιο κονδύλι υπάρχει βγαίνει για δημόσια κτίρια και δυστυχώς, μια τελευταία πληροφόρηση που είχαμε πριν τις εκλογές ήταν ότι το ΔΙΑΤΗΡΩ που θα βγει θα είναι και για δημόσια και για ιδιωτικά κτίρια -αυτό σημαίνει ότι ο ιδιώτης είναι σε μειονεκτική θέση όταν έχει απέναντι το δημόσιο που είναι πιο εύκολο να απορροφήσει κονδύλια», περιγράφει ο κ. Χατζηγρηγορίου. «Στην Ερμούπολη τα νεοκλασικά ανήκουν συντριπτικά σε ιδιώτες».
Η άυλη κληρονομιά των κτιρίων
Απουσία θεσμικής μέριμνας για τη διατήρηση των ιστορικών κτιρίων της Ελλάδας, πολλοί από τους ιδιοκτήτες των νεοκλασικών της Ερμούπολης τα κρατούν κλειστά και ανεκμετάλλευτα. Πίσω από τις αμπαρωμένες πόρτες τους φυλάνε την ιστορία των προγόνων τους που έζησαν σε αυτά αλλά και τις ιστορίες της πρώτης κοινότητας της Ερμούπολης που επηρεασμένη από τους Βαυαρούς στην Ελλάδα των αρχών του 19ου, άφησε πίσω την οθωμανική αρχιτεκτονική που γνώριζε καλύτερα και επεξεργάστηκε νέες φόρμες. Τα νεοκλασικά της Ερμούπολης ξεκινούν απλά, μίνιμαλ, περί το 1826 και 80 χρόνια μετά έχουν υιοθετήσει πια στοιχεία ρομαντισμού και μπαρόκ, μεταφέροντας στη Σύρο τα στολίδια της αίγλης της Ευρώπης.
«Είναι πολύ εντυπωσιακό ότι ακόμα και το πιο απλό κτίριο, που μπορεί να μην ανήκε σε πλούσια οικογένεια, είχε πάντα έναν πολύ καλό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τα περισσότερα έχουν και φανταστικές εσωτερικές τοιχογραφίες», λέει ο Παύλος Χατζηγρηγορίου που βρίσκεται ως διοργανωτής σε πολλές δράσεις ανάδειξης της άυλης κληρονομιάς της Ερμούπολης, μέσω του Ινστιτούτου Σύρου. «Οι πρόσφυγες ξεκίνησαν από το μηδέν και ξανάχτισαν τις περιουσίες τους μέσω του εμπορίου, της ναυτιλίας και της βιομηχανίας στη συνέχεια. Ο πλούτος αυτός αντικατοπτρίζεται στα κτίρια της πόλης τους».
Σε μια πρόσφατη δράση του Ινστιτούτου, την «Ανοιχτή Ερμούπολη», -ένα φανταστικό τριήμερο φεστιβάλ, όπως το περιγράφει ο αρχιτέκτονας- 10 νεοκλασικά ανοίξανε τις πόρτες τους για λίγες ώρες και η προσέλευση του κόσμου ξάφνιασε τους διοργανωτές. Και άλλοι ιδιοκτήτες νεοκλασικών είπαν πως θέλουν την επόμενη φορά θα ανοίξουν και τα δικά τους σπίτια.
Οι ιστορίες, φαίνεται, διψούν για να ειπωθούν. Όταν οι άνθρωποι φεύγουν και η προφορική μαρτυρία για τη ζωή τους χάνεται, τα κτίρια κρατούν τον ρόλο του αφηγητή. Διηγούνται την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ιστορία του τόπου και για τους πιο προσεχτικούς, ίσως συγκρατούν πληροφορίες για αυτούς που γεννήθηκαν, έζησαν και πέθαναν κάτω από την αιωνόβια στέγη τους.