O Νίκολαϊ Σουλτζ είναι ένας ακαδημαϊκός με απήχηση πέρα από τα όρια του πανεπιστημίου. Ο Δανός κοινωνιολόγος, γεννημένος το 1990, έχει ήδη γράψει δύο βιβλία –το «On the Emergence of an Ecological Class» (με τον Μπρινό Λατούρ) και το «Land Sickness», που κυκλοφόρησε τον περασμένο Ιανουάριο– τα οποία έχουν προκαλέσει αίσθηση, σε μία εποχή όπου η κλιματική ανησυχία εξελίσσεται σε συλλογική νεύρωση. Το «Land Sickness», μυθοπλασία που βασίζεται σε προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα, αφηγείται την ιστορία ενός Παριζιάνου που φεύγει από την πόλη του για να γλιτώσει από τον καύσωνα και τις υπαρξιακές αγωνίες που του προκαλεί. Στο μικρό νησί της Μεσογείου όπου δραπετεύει, ωστόσο, οι αγωνίες αυτές επανεμφανίζονται δριμύτερες.
Η «Κ» έπεισε τον Σουλτζ να κάνει ένα μικρό διάλειμμα από τις διακοπές του και να απαντήσει μέσω email σε ερωτήσεις για την κλιματική κρίση και το πώς επιδρά στην ανθρώπινη κατάσταση.
– Πώς ορίζετε την έννοια της «χερσαίας ασθένειας»; Πόσο πιο διαδεδομένη κατέστη η πάθηση αυτή το καλοκαίρι που διανύουμε στην Ευρώπη και τη Β. Αμερική;
– Συνδέεται με την έννοια της «οικο-αγωνίας» και της «νοσταλγίας του εδάφους» («solastalgia» στο πρωτότυπο) – το πένθος για την εξαφάνιση της γης, της περιοχής του καθενός εξαιτίας της καταστροφής του περιβάλλοντος. Καθώς οι μεταλλάξεις του κλίματος γίνονται πιο φρικώδεις, το αίσθημα γίνεται πιο έντονο, πιο αισθητό. Δείτε τι συμβαίνει τώρα στη χώρα σας… Είναι εξίσου τρομακτικό όσο και τραγικό. Τα γεγονότα επηρεάζουν βαθιά το συναισθηματικό τοπίο ενός λαού. Αυτό είναι μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας αλλαγών, όπου η Γη και οι συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης μετασχηματίζονται ταυτόχρονα. Αυτό επιχειρώ να αναδείξω με την έννοια της «χερσαίας αγωνίας»: τον παράλληλο κλυδωνισμό, που προκαλεί ναυτία, του εδάφους και του ανθρώπου – το πώς μεταμορφώνεται το συναισθηματικό και υπαρξιακό τοπίο της ανθρωπότητας στην εποχή της κλιματικής αλλαγής.
– Για τον Μαρξ δεν μπορούσε να υπάρξει συμφιλίωση των τάξεων στο πλαίσιο του καπιταλισμού. Βλέπετε με αντίστοιχους όρους τη διαγενεακή πάλη για το περιβάλλον;
– Είναι προφανές ότι ο ανεξέλεγκτος, μη ρυθμιζόμενος καπιταλισμός της αγοράς, η αλλόφρων λογική του κέρδους, είναι η άμεση αιτία της υποβάθμισης του περιβάλλοντος. Αλλά το πρόβλημα είναι βαθύτερο. Κατά μία έννοια, η μαρξιστική κριτική του καπιταλισμού είναι ανεπαρκής. Το πρόβλημα δεν είναι απλά ο καπιταλισμός – είναι η πρακτική της παραγωγής συνολικά. Ο Μαρξ ήθελε να αλλάξει το καθεστώς ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Παρά τις διαφορές τους όμως, ο φιλελευθερισμός και ο σοσιαλισμός συμφωνούν στα θεμελιώδη σχετικά με την παραγωγή και την ανάπτυξη, καθώς βασίζονται στην επέκταση της παραγωγής. Σήμερα, στην Ανθρωπόκαινο Εποχή, συνειδητοποιούμε ότι οι κοινωνίες δεν επιβιώνουν εξαιτίας της παραγωγής, αλλά παρά την παραγωγή. Το σύστημα παραγωγής έχει εξελιχθεί σε σύστημα καταστροφής, που καθημερινά αποσταθεροποιεί τις συνθήκες που καθιστούν τον πλανήτη κατοικήσιμο.
Aρα αυτό που χρειάζεται σήμερα είναι ένα νέο πολιτικό υποκείμενο, που θα πολεμήσει αυτές τις καταστροφικές μεθόδους παραγωγής και θα διαφυλάξει τις συνθήκες κατοικησιμότητας της Γης. Αυτή είναι η «νέα οικολογική τάξη» στην οποία αναφερόμαστε με τον Μπρινό Λατούρ. Και η νέα γενιά είναι σημαντικό μέρος της. Είναι λογικό οι νέοι ακτιβιστές να περιγράφουν τους αγώνες τους ως μία «μάχη των γενεών». Κατ’ αρχάς, γιατί στην καρδιά του ζητήματος βρίσκεται η «γένεση» –η ετυμολογική ρίζα της λέξης «γενιά»– των συνθηκών ζωής στον πλανήτη. Δεύτερον, γιατί οι νέοι είναι αυτοί που έχουν δει την επικράτειά τους και το μέλλον τους να υφίσταται τον εποικισμό των παλαιότερων, που αγνοούν τα σήματα συναγερμού και θυσιάζουν την κατοικησιμότητα του πλανήτη στον βωμό της προόδου και της ανάπτυξης.
Τα νησιά και οι ακτές είναι εργαστήρια της Ανθρωποκαίνου. Παλαιότερα, συμβόλιζαν την απόσταση και την ελευθερία. Πλέον, βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της κλιματικής κρίσης.
– Eχουν τα νησιά και οι ακτές στη θεωρία σας τον ρόλο που έχουν οι κρίσεις υπερπροσφοράς στον μαρξισμό; Είναι το «κλειδί» για την ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης των πολιτών;
– Τα νησιά και οι ακτές είναι εργαστήρια της Ανθρωποκαίνου. Παλαιότερα, συμβόλιζαν τις ιδέες της απόστασης, της απομόνωσης και της ελευθερίας. Πλέον, βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της κλιματικής κρίσης – με τη μορφή της ανόδου της στάθμης των υδάτων, της διάβρωσης της ακτογραμμής, της απώλειας βιοποικιλότητας, της υποβάθμισης του υδροφόρου ορίζοντα, των εξαφανιζόμενων παραλιών και των δασικών πυρκαγιών. Αντί να αντιπροσωπεύουν κάτι ειδυλλιακό, έχουν μετατραπεί σε προκεχωρημένα παρατηρητήρια της αβύσσου. Επιπλέον, αναδεικνύουν τις εντεινόμενες κοινωνικο-εδαφικές συγκρούσεις και τα αγωνιώδη υπαρξιακά διλήμματα που επιχειρώ να θέσω σε θεωρητική βάση στα γραπτά μου. Εχουν πολλά να μας διδάξουν για το πώς έχουμε εξελιχθεί και πού οδηγούμαστε στην Ανθρωπόκαινο.
– Βλέπετε κάποια αναλογία μεταξύ του πώς οι μεγιστάνες της τεχνολογίας αντιμετωπίζουν τους εργαζομένους και τη Γη; Μοιάζουν να θεωρούν τόσο το ανθρώπινο όσο και το φυσικό κεφάλαιο αναλώσιμα – με τους μεν εργαζομένους να μπορούν να αντικατασταθούν από έξυπνες μηχανές, τον δε πλανήτη μας να μπορεί να εγκαταλειφθεί όταν καταστεί τελεσίδικα μη κατοικήσιμος…
– Οι ηγέτες των τεχνολογικών κολοσσών παρουσιάζουν τα σχέδια εποικισμού του Διαστήματος ως μέρος της σύγχρονης παράδοσης της επιστημονικής εξερεύνησης και της πολιτικής. Μοιάζουν όμως περισσότερο με μορφή απόδρασης για τους λίγους. Είναι πιο σωστό να βλέπουμε αυτές τις στρατηγικές ως ακραία παραδείγματα του φαινομένου που αποκαλώ «γεω-κοινωνική ταξική πάλη», μία νέα μορφή κοινωνικής αντιπαράθεσης με επίκεντρο την πρόσβαση σε κατοικήσιμα εδάφη. Από αυτήν την άποψη, τα επιχειρούμενα ταξίδια στον Αρη αποτελούν σύμπτωμα της εγκατάλειψης της προσπάθειας διάσωσης της Γης από τις ελίτ, που αναζητούν στο Διάστημα καταφύγιο από τη συντελούμενη οικολογική καταστροφή. Είναι ενδιαφέρουσα η σύνδεση που κάνετε με τη στάση απέναντι στους εργαζόμενους και την τεχνητή νοημοσύνη. Ισως υπάρχει κάτι εκεί, πρέπει να το σκεφτώ περισσότερο.
– Eχουν υπάρξει και στο παρελθόν προφητείες οικολογικής συντέλειας. Δεν θα έπρεπε οι νέοι να έχουν περισσότερη πίστη στην ανθρώπινη εφευρετικότητα και στην ελεύθερη οικονομία; Δεν μπορεί το κίνητρο του κέρδους, κατάλληλα ρυθμιζόμενo, να μας σώσει από την κλιματική κρίση;
– Eχουν υπάρξει και στο παρελθόν, όντως, όμως δεν μιλάμε πλέον για προφητεία, αλλά για μια βίαιη πραγματικότητα που ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια μας, με συνέπειες που ήδη ξεφεύγουν από τις πιο ακραίες προβλέψεις των κλιματολόγων. Αυτό που μας λένε πλέον είναι ότι έχουμε λιγότερο από δέκα χρόνια πριν το κλίμα της Γης αποσταθεροποιηθεί οριστικά και αμετάκλητα. Αυτό που ηχεί περισσότερο στα αυτιά μου ως προφητεία χωρίς αντίκρισμα είναι οι υποσχέσεις ότι τεχνολογίες που δεν έχουν ακόμη ανακαλυφθεί σε ένα πλαίσιο οικονομίας της αγοράς, θα μας σώσουν. Δεν έχουμε τον χρόνο για ένα τέτοιο ρίσκο. Η οικονομική ανάπτυξη είχε ιστορικά σημαντικό θετικό αντίκτυπο: αύξησε το προσδόκιμο ζωής, μείωσε τον ανθρώπινο πόνο, γλίτωσε εκατομμύρια από τη φτώχεια. Σήμερα όμως βιώνουμε τις ακραίες ακούσιες συνέπειες αυτού του μοντέλου, που ξεπερνούν την πιο ακραία φαντασία. Για να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση, πρέπει να ρυθμίσουμε τις αγορές και να θέσουμε την οικονομία –για να χρησιμοποιήσω τον όρο του Καρλ Πολάνυι– εντός των «πλανητικών ορίων» της Γης.
Ο Πιερ Σαρμπονιέ διερωτάται: Ποιος θέλει ελευθερία χωρίς αύριο; Οχι πολύς κόσμος στη Ρόδο, φαντάζομαι.
