Πέρυσι αρχίσαμε να ψελλίζουμε τη φοβερή λέξη. Υπερτουρισμός. Φέτος, από τη μια οι φωτιές σε δημοφιλή νησιά και από την άλλη το περίφημο «κίνημα της πετσέτας» δυνάμωσαν την ανησυχία. Την επαύριον της πανδημίας, εκεί που πιστεύαμε ότι μας περίμενε στην άλλη γωνία η Μπελ Επόκ του 21ου αιώνα, βρεθήκαμε για πρώτη φορά απέναντι σε μια εν δυνάμει (και κάποτε αδιανόητη) απώλεια. Αλήθεια, πότε πρόλαβε το ελληνικό καλοκαίρι να γίνει ένα τόσο επισφαλές μέγεθος;
Κλιμάκωση της κλιματικής κρίσης, οι αναδυόμενες μεσαίες τάξεις της Απω Ανατολής που θα πολλαπλασιάσουν τα τουριστικά σμήνη στο άμεσο μέλλον και μια πολύ ελληνική κουλτούρα απληστίας και εύκολου κέρδους, όλα συνηγορούν ότι η αδιαπραγμάτευτη σαγήνη του ελληνικού θέρους (καταστατική συνθήκη της ζωής μας για όλες τις μεταπολεμικές γενιές) δεν είναι τελικά και τόσο αδιαπραγμάτευτη όσο νομίζαμε. Πιο ευάλωτο, εξ ορισμού, το ευαίσθητο τοπίο των νησιών, εκεί όπου χτίστηκε ο μύθος της τουριστικής Ελλάδας, ένας ασυναγώνιστος συνδυασμός φυσικού κάλλους και λιτού βίου. Εκεί ακριβώς αναζητούνται σήμερα οι νέες ισορροπίες ανάμεσα στην οικονομική αξιοποίηση και στην επείγουσα ανάγκη να προστατευθεί πάση θυσία αυτό που γαλούχησε την ιδέα του ελληνικού καλοκαιριού. Οι αρχιτέκτονες ήταν οι πρώτοι που άρχισαν να βλέπουν σε ανύποπτους καιρούς (καταμεσής της κρίσης) αυτό που ερχόταν. Πολλές από τις πιο απαιτητικές κατασκευές, υπόσκαφες και μη, με εμφανές μπετόν ή και όχι, σε λιγότερο ή περισσότερο παρθένες πλαγιές, ήταν προϊόντα του δικού τους πνευματικού μόχθου, συχνά βραβευμένες σε διαγωνισμούς υψηλού κύρους.
Οι τρεις αρχιτέκτονες που φιλοξενούμε στο σημερινό φύλλο της «Κ» ανέπτυξαν στη διάρκεια της ζωής και της καριέρας τους στενή σχέση με ένα νησί: τη Θάσο, την Τήνο, τα Κύθηρα. Τρία νησιά που μπορεί να μη βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της τουριστικής μας βιομηχανίας, αλλά αντιμετωπίζουν το καθένα ξεχωριστά πολύ ιδιαίτερες προκλήσεις. Τους ζητήσαμε να μοιραστούν μαζί μας τις δικές τους αγωνίες για τους αγαπημένους τους τόπους παραθερισμού σε μια συγκυρία αυξημένης επαγρύπνησης για ένα πραγματικό εθνικό κεφάλαιο που μόλις ανακαλύψαμε ότι δεν είναι καθόλου δεδομένο.
Κύθηρα: Tόπος όπου ανήκεις
Του Γιάννη Δουρίδα
Οι παιδικές μου διακοπές στο νησί Αήταν σαν διακοπές από ταινία του Ζακ Τατί. Μια ετήσια επανάληψη τοπίων, προσώπων και χαρακτηριστικών στιγμών.
Αυτή η ιδιότυπη ρουτίνα συνεχίζει με κάποιο τρόπο μέχρι σήμερα, με βασική μάλλον διαφοροποίηση την ηλικία μου και την οπτική που αυτή προσδίδει. Την ίδια στιγμή, αρκετές φυσιογνωμίες του νησιού περιέργως φαίνονται ανέγγιχτες από τον χρόνο. Το ίδιο και το τοπίο, τα χωριά και η ακτογραμμή του. Ευτυχώς.
Τα Κύθηρα αποτελούν πλέον για εμένα και πεδίο επαγγελματικής δραστηριότητας. Τα τελευταία είκοσι χρόνια έχουμε ολοκληρώσει ένα πλήθος ιδιωτικών κατοικιών στο νησί.
Στα Κύθηρα δεν επαναλαμβάνεται το αναπτυξιακό –συχνά προβληματικό– μοτίβο που συναντάται σε πολλά δημοφιλή νησιά του Αιγαίου.
Η σχετική γεωγραφική απομόνωση και η μακρινή απόσταση του νησιού από την Αθήνα συχνά αποθαρρύνει τους περιστασιακούς επισκέπτες, ενώ αντίθετα φαίνεται να προσελκύει ανθρώπους που αναζητούν την ουσιαστική σύνδεση με τον τόπο. Προς το παρόν οι μεγάλες τουριστικές μονάδες φαίνεται να μη χωρούν στο νησί.
Κατοικίες
Στη συνείδησή μας, αλλά και πολλών από τους πελάτες μας, τα Κύθηρα δεν αναφέρονται μόνο στις στερεοτυπικές εικόνες του μεσογειακού τοπίου, του ήλιου και της θάλασσας.
Είναι ένας τόπος κατοίκησης, όχι απαραίτητα καλοκαιρινός, σύγχρονος και παλιός ταυτόχρονα, ένα «δοχείο» οικογενειακών αναμνήσεων μακριά από τη δυναμική της πόλης, αυθεντικός και ασφαλής – ένας τόπος όπου ανήκεις.
Καταλήγουμε τα περισσότερα έργα που πραγματοποι-
ούμε να είναι κατοικίες ανθρώπων οι οποίοι αντιμετωπίζουν αυτή την τόσο προσωπική αρχιτεκτονική άσκηση εντέλει ως έναν τρόπο ενσωμάτωσης της ζωής τους στο αισιόδοξο ελληνικό τοπίο.
Αυτή η ιδιαίτερη αντίληψη για τον προορισμό και την κατοίκηση σε αυτόν κατέληξε τα τελευταία χρόνια, πιστεύω, να οδηγεί μια αθόρυβη αναγέννηση του οικιστικού τοπίου στα Κύθηρα, μέσα από την οποία προκύπτουν συνεργασίες με ενδιαφέρον και σεβασμό στο τοπίο και στον φυσικό του πλούτο.
Η υπόσχεση της επανάληψης των θερινών διακοπών όπως τις θυμόμαστε παλιά είναι ένα στοιχείο που καθορίζει, με τον τρόπο του, συχνά και την αρχιτεκτονική θέση μας απέναντι στα Κύθηρα. Εναν μοναδικό τόπο όπου κανείς εφευρίσκει δικά του τελετουργικά και άγραφους κανόνες για να βυθιστεί στο ελληνικό καλοκαίρι.
Ο κ. Γιάννης Δουρίδας είναι αρχιτέκτονας (R.C.TECH).
Τήνος: «Για πες, πωλείται τίποτα καλό;»
Του Λουκά Μπομπότη
Τήνος. Οφιούσα. Tο νησί του Αιόλου. Για κάποιους είναι θρησκευτικός προορισμός, για άλλους προορισμός καλοκαιρινών διακοπών. Από τη δεύτερη αυτή ομάδα ανθρώπων, ένα μέρος θεωρεί πρόβλημα την ένταση του ανέμου, ενώ ένα μεγάλο μέρος το αγνοεί και μαγεύεται από την ποικιλία των εγχώριων παραστάσεων, το καλό φαγητό, την ποιότητα των ανθρώπων που την κατοικούν, και προς το τέλος κάθε καλοκαιριού μού γίνεται πολύ συχνά η ερώτηση: «Πωλείται τίποτα καλό;».
Στην Τήνο, όπως και σε πολλά άλλα νησιά, έχει αυξηθεί η ζήτηση εξοχικής κατοικίας. Οντας μέλος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Μυκόνου – Ανδρου – Τήνου, ένα από τα πολλά θέματα που απασχολεί την ομάδα είναι η αντιμετώπιση της μεγάλης αυτής ζήτησης και η σημαντική αύξηση οικοδομικών αδειών προς έκδοση, η οποία επιφέρει πολυδιάστατους προβληματισμούς. Ενα μεγάλο μέρος των αδειών αφορά την υλοποίηση νέων κτισμάτων, συνήθως σε «εκτός σχεδίου» περιοχές και ζώνες. Οσον αφορά το αισθητικό σκέλος, μια αρχιτεκτονική μελέτη, ακολουθώντας τις υπάρχουσες διατάξεις, οφείλει να σεβαστεί τον τόπο, την κλίμακα και τα τοπικά βιώματα, ώστε να μην επηρεάζεται αρνητικά η μορφολογία και το τοπίο της περιοχής.
63 χωριά
Αλλά η Τήνος, πέρα από τις εκτός σχεδίου ζώνες, έχει και τα 63 χωριά της. Ολα όμορφα, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον το καθένα από αυτά. Μερικά είναι σε σημαντικό βαθμό εγκαταλελειμμένα, μερικά έχουν 2-3 μόνιμους κατοίκους και άλλα, τηρουμένων των αναλογιών, με έναν αξιόλογο πληθυσμό. Τοποθετημένα στο τοπίο της Τήνου στρατηγικά, για να προστατεύονται από τα μελτέμια, αποτελούνται από κατοικίες χτισμένες με σοφία, κάνοντας χρήση των τοπικών υλικών και σεβόμενα τις τοπικές συνθήκες – μικρά ανοίγματα στον βορρά, σκιάσεις με φυλλοβόλα φυτά στον νότο και συχνά σοβατισμένα εξωτερικά με την τεχνοτροπία της «σαρδέλας», η οποία σκιάζει σε μεγάλο βαθμό τις επιφάνειες των όψεων.
Η Τήνος είναι το μέρος που επιλέξαμε οικογενειακά για να έχουν τα παιδιά μας ένα «χωριό» και να χτίσουν κάποιες παιδικές αναμνήσεις. Αγοράσαμε ένα παλιό σπίτι στον Φαλατάδο το οποίο έχριζε παρεμβάσεων. Κατά τη διάρκεια των εργασιών με απασχόλησε η πιθανή δημιουργία όχλησης στους κατοίκους του χωριού και μεταφέροντας τον προβληματισμό μου στην ομάδα που με βοηθούσε στην κατασκευή, μου ειπώθηκε το εξής: «…στο χωριό μας συνήθως τα φώτα σβήνουν και οι κατοικίες ερημώνουν. Ηρθατε να ανάψετε ένα από τα σβηστά φώτα και είμαστε όλοι χαρούμενοι γι’ αυτό». Η απάντηση αυτή υποδηλώνει την ποιότητα και την παιδεία των ανθρώπων που ζουν στο νησί και είναι ένας από τους βασικούς λόγους που νιώθουμε τυχεροί που βρεθήκαμε σε αυτόν τον τόπο, με συνανθρώπους που μας δέχθηκαν με χαρά και θεωρούμε φίλους. Επίσης απαντά στην ερώτηση που μου γίνεται από τους ενθουσιασμένους επισκέπτες του νησιού που ενδιαφέρονται για καλοκαιρινή κατοικία. Ναι, υπάρχουν διαθέσιμα οικόπεδα απομονωμένα. Αλλά υπάρχουν και ερείπια, με γκρεμισμένες οροφές και τοίχους που καταρρέουν. Ας εξετάσουν λοιπόν οι ενδιαφερόμενοι το ενδεχόμενο να δώσουν μια νέα πνοή σε αυτά τα σπίτια και χωριά που ερημώνουν, ώστε να ξανανάψουν μερικά ακόμη σβηστά φώτα.
Ο κ. Λουκάς Μπομπότης είναι αρχιτέκτονας (Bobotis+Bobotis Architects).
Θάσος – Χίος: Δύο νησιά, δύο Ελλάδες
Του Πρόδρομου Νικηφορίδη
Πριν από 30 χρόνια ακριβώς, ένα απροσδόκητα δυσάρεστο γεγονός διέκοψε το ταξίδι μου στα Κύθηρα. Μερικές μέρες μετά ακολούθησε το ταξίδι στη Θάσο, πολύ κοντά από τη Θεσσαλονίκη και ταυτόχρονα πολύ μακριά για αυτό που πίστευα ότι ήταν. Διαψεύστηκα γιατί ανακάλυψα ένα πανέμορφο νησί με γενναιόδωρη φύση και απέραντες παραλίες. Βρήκαμε στην άκρη του χωριού, σε επαφή με το δάσος, ένα μικρό πετρόχτιστο παλιό σπίτι που το κάναμε δικό μας μετά δύο χρόνια. Πέρασαν πολλά χρόνια και σταδιακά βλέπαμε τη γενναιόδωρη φύση να εγκαταλείπεται, τα μονοπάτια να σβήνουν, τις παραλίες να χτίζονται και τους νέους ταξιδιώτες να φθάνουν οδικώς από τις γειτονικές χώρες. Τα κονβόι των αυτοκινήτων είχαν βαλκανικές πινακίδες και ήταν ογκώδη και γυαλιστερά. Από καλοκαίρι σε καλοκαίρι εξαπλώνονταν οι παράκτιες εγκαταστάσεις, αυτές που θα μας απομάκρυναν από την άμμο, από τους ήχους της φύσης και της θάλασσας, από τη γη και τον ουρανό. Τώρα πια αναζητούμε ένα κομμάτι παραλίας για να ζήσουμε όλα αυτά που μας στερεί η παραθαλάσσια επιχειρηματικότητα.
Στη Χίο πήγα για πρώτη φορά πριν από σχεδόν 20 χρόνια, μια εβδομάδα γεμάτη ωραίες αναμνήσεις, ωραίες εικόνες και ξένοιαστη ζωή. Το προγραμματισμένο ταξίδι του 2020 δεν έγινε ποτέ, η COVID-19 και οι συνέπειές της το έκαναν αδύνατο. Ενα ταξίδι πέντε ημερών μας οδήγησε πολύ πρόσφατα στο αγαπημένο νησί. Το νησί δεν άλλαξε όπως φοβόμασταν, τα υπέροχα αρχοντικά υπάρχουν παντού, οι παραδοσιακοί οικισμοί καλά προστατευμένοι, οι παραλίες όπως τις γέννησε η φύση ή ελάχιστα αλλοιωμένες, τα αλμυρίκια φιλόξενα. Ελάχιστοι επισκέπτες, δεν ήταν τυχαία η χρονική επιλογή, είναι δεδομένο ότι τον Αύγουστο θα είναι αλλιώς. Σίγουρα με περισσότερους επισκέπτες, ευτυχώς η έλλειψη παράκτιων υποδομών μαρτυρά επισκέπτες της άμμου και της φύσης.
Επιλογές
Ευτυχώς ή δυστυχώς, τίποτα δεν είναι τυχαίο. Προφανώς ο επισκέπτης της Θάσου αναζητάει τη μη βάσανο, η γαλήνη δεν του μιλάει, το κύμα δεν τον ξυπνά, η επαφή με την άμμο τον απωθεί, η αναζήτηση ενός δέντρου και το θρόισμα των φύλλων δεν τον μεταφέρει αλλού. Ολα χωρίς προσπάθεια, όλα κλιματιζόμενα και ας διαμαρτυρόμαστε για την κατάσταση που επικρατεί. Δεν γνώρισε ή λησμόνησε την επαφή με τη φύση. Ο επισκέπτης της Χίου ικανοποιείται αλλιώς. Αναζητά, εξερευνά, ταξιδεύει, μαθαίνει, ακουμπά και δέχεται τα δώρα της φύσης. Ευτυχώς υπάρχουν ακόμη αυτοί οι τόποι, ευτυχώς η Ελλάδα μας έχει μεγάλη θαλάσσια προίκα.
Ο κ. Πρόδρομος Νικηφορίδης είναι αρχιτέκτονας (Νικηφορίδης / Cuomo).