Ηταν καλοκαίρι του 2005 όταν o Ελληνοαμερικανός καθηγητής Τάσος Λαγός ήρθε στην Ελλάδα για να εγκαινιάσει ένα πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Ουάσιγκτον. Συνόδεψε τότε δεκατέσσερις Αμερικανούς φοιτητές, οι οποίοι για δύο μήνες παρακολούθησαν μαθήματα σχετικά με τις σπουδές τους αλλά και την Ελλάδα. Εκαναν έρευνα, ταξίδεψαν στα νησιά. Τα εκπαιδευτικά αυτά ταξίδια –που έκτοτε κάνει αδιάλειπτα με εξαίρεση τα χρόνια της COVID– έμελλε να είναι καθοριστικά όχι μόνο για τους φοιτητές του, που τους έβλεπε να ενθουσιάζονται με τη χώρα καταγωγής του, αλλά και για τον ίδιο. «Δεν ήμουν προετοιμασμένος για το τι θα σήμαινε η επιστροφή στην Ελλάδα για εμένα προσωπικά», λέει ο κ. Λαγός στην «Κ».
Η οικογένειά του μετανάστευσε στην Αμερική το 1967, όταν εκείνος ήταν εννέα ετών. «Ηταν ένα σοκ πολιτισμικό, αλλά και υπαρξιακό. Την Παρασκευή ήμουν στο χωριό μας, στα Βίταλα Ευβοίας, με τη γιαγιά, τις κότες, το άλογό μας. Σε ένα σπίτι που δεν είχε υδραυλική εγκατάσταση ούτε πόσιμο νερό. Θυμάμαι να μας χαιρετάνε οι συγχωριανοί και να μας λένε πως στην Αμερική θα βρούμε χρυσό στον δρόμο. Σαν παιδί είχα περιέργεια, σίγουρα και ενθουσιασμό. Αλλά πραγματικά δεν είχα ιδέα τι με περιμένει. Το Σάββατο μπήκα για πρώτη φορά στη ζωή μου σε αεροπλάνο και, δύο ημέρες αργότερα, βρισκόμουν σε μια τάξη ενός σχολείου στο Σιάτλ, χωρίς να μιλάω λέξη αγγλικά». Τα πρώτα χρόνια έμεναν στο σπίτι ενός θείου τους. Ο πατέρας του, ο οποίος στην Ελλάδα έκανε εξόρυξη κάρβουνου, άρχισε να δουλεύει σε ένα ελληνικό εστιατόριο. Κανείς δεν μιλούσε για τον λόγο που είχαν μεταναστεύσει ούτε για τις λεπτομέρειες γύρω από το ταξίδι τους. Ηταν για χρόνια ένα μεγάλο οικογενειακό μυστικό.
«Τι ήμουν;»
Ο κ. Λαγός έμαθε αγγλικά σχετικά γρήγορα και εύκολα, αλλά για χρόνια δυσκολευόταν να προσαρμοστεί. «Τι ήμουν; Ελληνας ή Αμερικανός; Αυτή την ερώτηση, το “από πού είσαι” την απεχθάνομαι από τότε και δεν θα την έκανα ποτέ σε κανέναν. Τα πρώτα χρόνια έλεγα πως είμαι Ελληνας. Αλλά στα 18 μου, πήρα ίσως υποσυνείδητα μια απόφαση να διαγράψω το παρελθόν μου. Αρχισα να ντύνομαι σαν Αμερικανάκι, σπάνια αναφερόμουν στη ζωή μου στην Ελλάδα». Παρότι στο σπίτι μιλούσαν αποκλειστικά ελληνικά, εκείνος απαντούσε στα αγγλικά. Σπούδασε ρωσική ιστορία, εργάστηκε κάποια χρόνια στο Λος Αντζελες στην κινηματογραφική βιομηχανία, όμως αποφάσισε να επιστρέψει στο πανεπιστήμιο και να ακολουθήσει ακαδημαϊκή καριέρα, επηρεασμένος από έναν αγαπημένο του καθηγητή, πρόσφυγα από την Ουγγαρία κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Στην Ελλάδα επέστρεφε με την οικογένειά του για διακοπές. Επισκέπτονταν τη γιαγιά του, με την οποία διατηρούσε αναγκαστικά αραιή επαφή, αφού οι τηλεφωνικές κλήσεις ήταν τότε πανάκριβες. Στο χωριό, βέβαια, ήταν πλέον «ο Αμερικάνος» και αυτό δημιουργούσε μέσα του ένταση. Το 2004 επέστρεψε ξανά για να εργαστεί εθελοντικά στους Ολυμπιακούς Αγώνες και τότε ήταν που αποφάσισε να προτείνει στο πανεπιστήμιο ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα. «Θεωρούσα πως θα ήταν ό,τι καλύτερο για τους φοιτητές μου. Στην πλειονότητά τους παιδιά προνομιούχα, ήθελα να ανοίξουν τους ορίζοντές τους. Να ταξιδέψουν, να μάθουν περισσότερα για την ιστορία και τον πολιτισμό της Ελλάδας», εξηγεί.
Η πρώτη χρονιά του προγράμματος ήταν, όμως, μια παταγώδης αποτυχία. «Χωρίς εμπειρία, το πρόγραμμα δεν ήταν τόσο καλά οργανωμένο και οι φοιτητές κατέληγαν κάθε μέρα να μεθούν σε μπαράκια. Εκείνοι πέρασαν καλά, αλλά εμένα με είχε πιάσει απελπισία», λέει γελώντας. Οι φίλοι του τον συμβούλεψαν να μην το επαναλάβει, αλλά εκείνος ήταν ανένδοτος. Η επόμενη χρονιά πήγε καλά, η παρεπόμενη ακόμη καλύτερα και πλέον το πρόγραμμα αυτό θεωρείται θεσμός για το πανεπιστήμιο. Οσο για τον ίδιο, ερχόμενος κάθε χρόνο, μπορούσε να παρατηρεί τις αλλαγές στα χρόνια της κρίσης. «Ειδικά μετά το 2011 η κατάσταση ήταν δραματική. Συνεχώς πορείες, μαγαζιά κλειστά. Θυμάμαι μια ημέρα ήμασταν με τους φοιτητές μου στο κέντρο και μας είπαν πως ένας ηλικιωμένος άνδρας είχε μόλις αυτοκτονήσει στο Σύνταγμα. Με ταρακούνησαν όλα όσα έβλεπα, αλλά και το ότι στην πραγματικότητα ήμουν ένας απλός παρατηρητής». Τότε ήταν που κατάλαβε πως τα εκπαιδευτικά αυτά ταξίδια ήταν σημαντικά κυρίως για εκείνον: «Εβλεπα συχνά όλα αυτά τα χρόνια ένα συγκεκριμένο όνειρο. Πως περπατούσα σε ένα μέρος το οποίο δεν το αναγνώριζα, αλλά ήξερα ότι είναι τοπίο ελληνικό. Εκεί υπήρχε ένα μοναδικό σπίτι, το οποίο όμως ήταν αμερικανικό. Συνειδητοποιώ πλέον πως το όνειρο αυτό έχει να κάνει με το ποιος είμαι και τις ρίζες μου, που ήταν πάντα ελληνικές. Το “σπίτι” μου, ωστόσο, είναι η Αμερική. Εκεί ζω με τη σύζυγό μου, εκεί γεννήθηκε η κόρη μας. Ο λόγος που λαχταρούσα να επιστρέφω ξανά και ξανά ήταν για να ξαναβρώ τις ρίζες μου, που κατά κάποιο τρόπο είχα απαρνηθεί. Η Ελλάδα, τελικά, δεν είχε φύγει ποτέ από μέσα μου».
«Η ιδέα ήταν να βρω όσο περισσότερα ονόματα παιδιών που έχουν πνιγεί στο Αιγαίο και να κάνουμε μια δενδροφύτευση στη μνήμη τους».
Το νεκρό προσφυγόπουλο
Το ταξίδι του 2015 ήταν ίσως το πιο καθοριστικό για τον ίδιο. Η έρευνα που έκανε με τους φοιτητές ήταν για την προσφυγική κρίση. Εκείνο τον Σεπτέμβριο, επιστρέφοντας στην Αμερική, ο κ. Λαγός είδε στις ειδήσεις τη φωτογραφία του μικρού Σύρου Αλάν Κουρντί, που είχε πνιγεί στα παράλια της Τουρκίας. «Το νεκρό σώμα του αγοριού που είχε ξεβραστεί στην παραλία με σόκαρε. Είχα πρόσφατα γίνει πατέρας και σκεφτόμουν κατ’ αρχήν ότι θα μπορούσε αυτό να είναι το δικό μου παιδί. Γενικότερα, η ιδέα πως μικρά παιδιά πεθαίνουν στη Μεσόγειο με στοίχειωσε». Οταν το 2019 διάβασε την ιστορία ενός ακόμη μοιραίου ταξιδιού, κατά το οποίο πέντε μικρά παιδιά από την Τουρκία πνίγηκαν, επικοινώνησε με τις οικογένειές τους και αποφάσισε ότι θέλει να κάνει κάτι στη μνήμη τους. «Η αρχική ιδέα ήταν να βρω όσο περισσότερα ονόματα παιδιών που έχουν πνιγεί στο Αιγαίο και μαζί με τους φοιτητές να κάνουμε μια δενδροφύτευση στη μνήμη τους. Ενα δέντρο για κάθε παιδί». Λόγω κορωνοϊού το ταξίδι του ματαιώθηκε κάποιες χρονιές, αλλά φέτος παρότι δεν ήταν έτοιμος με τη λίστα με τα ονόματα, ήταν αποφασισμένος να κάνει μια αρχή.
Με τη βοήθεια του Ντέιβιντ Χόρνερ, προέδρου του Deree, όπου φιλοξενείται ακαδημαϊκά το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, βρέθηκε ένα χώρος στο κάμπους. Μέσα Ιουλίου, πάρα τον καύσωνα, 25 Αμερικανοί φοιτητές του προγράμματος έφτασαν στο σημείο. Οπως είπαν στην «Κ» οι περισσότεροι εξ αυτών δεν είχαν ιδέα πριν από το ταξίδι τους για το τι συμβαίνει με το προσφυγικό. «Μαθαίνουμε ελάχιστα στην Αμερική και τα περισσότερα στο πλαίσιο μιας ξενοφοβικής ρητορικής», σημειώνουν η Γκρέισλιν, η οποία σπουδάζει ψυχολογία, και η Ελα, που σπουδάζει βιομηχανική μηχανολογία. «Είναι μια αφυπνιστική εμπειρία. Πήγαμε μια εκδρομή και στη διαδρομή, παρότι ήταν πανέμορφη η θάλασσα, σκεφτόμασταν συνεχώς πώς πρέπει να νιώθουν όλοι αυτοί οι πρόσφυγες που κάνουν ένα τόσο αβέβαιο και επικίνδυνο ταξίδι συχνά με τραγικές συνέπειες. Ο θάνατός τους τις περισσότερες φορές δεν γίνεται καν γνωστός», συμπληρώνουν η Φραν, που κάνει σπουδές στη δημόσια υγεία, και η Μέιβ στις διεθνείς σχέσεις.
Ολοι μαζί γονάτισαν στο χώμα και φύτεψαν τα δέκα μικρά δεντράκια. Ο Τάσος Λαγός στάθηκε μπροστά τους και είπε λίγα λόγια εμφανώς συγκινημένος. «Ας είναι το μικρό αυτό μνημείο μια υπενθύμιση της δουλειάς που όλοι πρέπει να κάνουμε για να φέρουμε ευγένεια, καλοσύνη και αξιοπρέπεια σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς», είπε στο τέλος της ομιλίας του, βουρκωμένος και με σπασμένη φωνή. Ηταν σαφές σε όλους τους παρευρισκομένους πως η τελετή είχε αγγίξει μέσα του κάτι βαθιά προσωπικό.
Πολιτικός πρόσφυγας
Αργότερα τον ρωτήσαμε κατά πόσον στοιχεία του προσφυγικού τού θυμίζουν τη δική του οικογενειακή ιστορία. «Μα αυτή είναι η ταυτότητά μου. Το ότι είμαι και εγώ πρόσφυγας», απάντησε. Λίγα χρόνια αφότου εγκαταστάθηκαν στην Αμερική, είχε μάθει πως ο λόγος που είχαν φύγει από την Ελλάδα ήταν πολιτικός. Ο παππούς και η γιαγιά του, από τη μεριά του πατέρα του, είχαν σκοτωθεί από τους Γερμανούς. Οι δύο γιοι τους, αδελφοί του πατέρα του, ήταν κομμουνιστές. Με τη χούντα, ο πατέρας του φοβόταν ότι αυτομάτως θα στοχοποιηθούν αυτός και η οικογένειά του. Ετσι αποφάσισε να μεταναστεύσουν. Χρόνια αργότερα, ο κ. Λαγός ανακάλυψε σε ένα συρτάρι το οικογενειακό μυστικό σε σχέση με εκείνο το ταξίδι: «Εμαθα πως στην Αμερική είχαμε ταξιδέψει ως τουρίστες. Δεν είχαμε άδεια παραμονής και ένα χρόνο αργότερα μας είχαν εντοπίσει και μας είχαν στείλει στο σπίτι το χαρτί απέλασης». Ακόμη θυμάται το σοκ που είχε αισθανθεί όταν ανακάλυψε το συγκεκριμένο έγγραφο, που ουσιαστικά τους ζητούσε να φύγουν από τη χώρα. Αρχισε να ερευνά την οικογενειακή τους ιστορία και έμαθε ότι το 1968, ο θείος του είχε στηρίξει την προεκλογική καμπάνια ενός γερουσιαστή με την ελπίδα πως θα βοηθούσε την οικογένειά του. «Επανεξελέγη και πράγματι, σε ένα άσχετο νομοσχέδιο ψηφίστηκε από τη Βουλή και η απόφαση να παραμείνουμε στις ΗΠΑ. Ημασταν τυχεροί, αλλά παρ’ όλα αυτά έχω νιώσει στο πετσί μου τι σημαίνει να μην είσαι ευπρόσδεκτος ως πρόσφυγας σε μια χώρα. Είναι κάτι που σε στιγματίζει», καταλήγει.