Είναι πράγματι μια σπουδαία εμπειρία όταν απέναντί σου βρίσκεται ο μεγαλύτερος εν ζωή ψυχοθεραπευτής, ο επονομαζόμενος από πολλούς θεράποντες της επιστημονικής κοινότητας και «σύγχρονος Φρόιντ». Κατευθείαν στα βαθιά: άραγε, τι είναι το «τραύμα» που αφήνει αποτυπώματα σ’ εμάς αλλά και στους γύρω μας; Ετσι ξεκίνησε η συζήτησή μας με τον δρα Μπέσελ βαν ντερ Κολκ, τον κορυφαίο σύγχρονο νευροεπιστήμονα στο δύσβατο πεδίο κατανόησης και θεραπείας του ψυχικού τραύματος.
Λίγες ημέρες πριν από την επίσκεψή του στην Ελλάδα (14-15 Σεπτεμβρίου), για ένα διήμερο συνέδριο με θέμα την «εμβάθυνση στο ψυχικό τραύμα και στα καινοτόμα θεραπευτικά πρωτόκολλα», ο προσκεκλημένος του Ινστιτούτου Trauma2Therapy, δρ Βαν ντερ Κολκ, παραχωρεί στην «Κ» αποκλειστική συνέντευξη.
Ο ίδιος στο έργο του «Το σώμα δεν ξεχνά» (εκδ. Κλειδάριθμος) συμπυκνώνει 40 χρόνια εμπειρίας στην ιατρική διερεύνηση του ψυχικού τραύματος, αναλύοντας εκατοντάδες ιστορίες ανθρώπων που βρήκαν θεραπεία μέσα από τους «εφιάλτες» τους. Στο βιβλίο του, ο 80χρονος γκουρού θέτει ως βασική πρόκληση ότι οι άνθρωποι πρέπει να γίνουν κυρίαρχοι του εαυτού τους. Αυτό ορίζει ως «εισαγωγή» σε όσους βρεθούν στο αμφιθέατρο του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδας (Pierce) τις επόμενες μέρες.
– Στον σημερινό ραγδαία αναπτυσσόμενο κόσμο, το «τραύμα» παρουσιάζεται ως μια επιδημία. Τι είναι λοιπόν αυτό το «τραύμα»;
– Δεν νομίζω ότι υπάρχει μεγαλύτερη επιδημία του «τραύματος» από ό,τι υπήρξε πολλές φορές στο παρελθόν. Απλώς, οι άνθρωποι σήμερα την αναγνωρίζουν ως τέτοια. Oσον αφορά την έννοιά της, «τραύμα» είναι να έχεις βιώσει μια εμπειρία μέσω της οποίας γίνεσαι εντελώς αδύναμος και ανίκανος να κάνεις κάτι για να αλλάξεις αυτό που συμβαίνει. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα γεγονός ή μια σειρά γεγονότων που υπερκαλύπτουν τις ψυχικές ικανότητες να αντεπεξέλθεις. Για παράδειγμα, έχετε τις δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα. Αυτές, ναι μεν είναι καταστροφικές, αλλά δεν δημιουργούν απαραίτητα «τραύμα», επειδή οι άνθρωποι είναι σε θέση να κάνουν κάτι. Να αντιδράσουν, να εκπαιδευτούν για να σβήνουν τις φωτιές και να εκπαιδεύσουν άλλους να κάνουν το ίδιο. Οπότε, είναι μια πολύ άσχημη κατάσταση η οποία δεν δημιουργεί απαραίτητα «τραύμα». «Τραύμα» μπορεί να εκδηλωθεί με τους πρόσφυγες που βλέπουν τα παιδιά τους να πνίγονται και είναι εντελώς ανήμποροι να κάνουν κάτι. Συνεπώς, στον πυρήνα του «τραύματος» βρίσκεται σε μεγάλο βαθμό η αίσθηση της φυσικής αδυναμίας.
– Πώς μπορεί να διαγνωστεί το «τραύμα»;
– Αυτό που συμβαίνει όταν οι άνθρωποι «τραυματίζονται» είναι ότι «παγώνουν» σε μια κατάσταση αδυναμίας, φόβου, οργής και τρόμου.
– Πώς συνδέεται το «τραύμα» με διαταραχές όπως το «μετατραυματικό στρες (PTSD)», την κατάθλιψη και το άγχος;
– Αυτό είναι ένα ερώτημα που μας εισάγει στο χαώδες ψυχιατρικό διαγνωστικό σύστημα, το οποίο είναι εντελώς αντιεπιστημονικό. Οι ψυχιατρικές διαταραχές είναι απλώς τρόποι για να προσεγγίσουμε λίγο πολύ τα εξαιρετικά πολύπλοκα ψυχικά φαινόμενα.
– Στο βιβλίο σας «Το σώμα δεν ξεχνά», τονίζετε τον αντίκτυπο ενός παιδικού «τραύματος» στη ζωή των ενηλίκων. Πώς οι πρώιμες εμπειρίες, όπως π.χ. ο εκφοβισμός, διαμορφώνουν μακροπρόθεσμα την ψυχική και σωματική υγεία;
– Ακόμη και στην ενηλικίωση, το άτομο αντιδρά σε παρόμοιες καταστάσεις σαν να είναι αβοήθητο και να απειλείται ξανά. Ακόμη κι όταν βρίσκεται σε ασφαλές περιβάλλον συνεχίζει να αντιδρά σε συνηθισμένα γεγονότα σαν να κινδυνεύει η ζωή του.
– Το τελευταίο διάστημα, παρατηρείται στην Ελλάδα αύξηση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας και των γυναικοκτονιών. Πώς εξηγείτε το φαινόμενο;
– Οχι, αυτό δεν είναι καθόλου αλήθεια. Η Ελλάδα είναι παράδειγμα ενός τόπου όπου ιστορικά υπήρχε ενδοοικογενειακή βία. Ρωτήστε μεταξύ των φίλων σας ποιοι από αυτούς υπήρξαν μάρτυρες ενδοοικογενειακής βίας. Είμαι σίγουρος ότι πολλοί από αυτούς έχουν υποστεί μορφές βίας. Ενώ και οι παππούδες και οι γιαγιάδες σας υπήρξαν επίσης μάρτυρες ενδοοικογενειακής βίας. Μόνο που σήμερα τολμάμε να μιλήσουμε γι’ αυτό. Ξέρετε, αν γνωρίζετε την ιστορία του Αγαμέμνονα, που γεννήθηκε στον τόπο σας, τότε αντιλαμβάνεστε ότι υπήρχε ένα μικρό «τραύμα» στην αρχαία Ελλάδα. Η πτώση του Ατρέα ήταν ένα σπουδαίο παράδειγμα μιας «τραυματισμένης» οικογένειας. Αλλο ένα παράδειγμα είναι ο Οιδίποδας, ο οποίος έπρεπε να ζήσει το υπόλοιπο της ζωής του με τις τραγικές εμπειρίες που τον σημάδεψαν.
– Ποιοι είναι οι παράγοντες που συμβάλλουν στη διάβρωση της οικογενειακής συνοχής;
Αυτό που χρειαζόμαστε είναι κοινωνικές δομές δικαιοσύνης, και αυτό συχνά λείπει όταν ζεις σε μια θεοκρατική κοινωνία όπως η Ελλάδα.
– Υπάρχει διάβρωση των οικογενειακών αξιών ή υπάρχει εξέγερση κατά της πατριαρχίας; Κοιτάξτε, δεν είναι άσπρο ή μαύρο. Υπήρχε πάντα η εσωτερική βία, η βία κατά των γυναικών και η βία κατά των παιδιών. Δεν είναι κάποιο πρόσφατο φαινόμενο. Μόνο που τώρα έχουμε αρχίσει να μιλάμε γι’ αυτό.
– Πώς μπορεί να αποτραπεί το επακόλουθο «τραύμα» μέσα από μια τέτοια κατάσταση;
– Αν βρίσκεστε σε μια βίαιη οικογενειακή κατάσταση καλέστε την αστυνομία. Ας ελπίσουμε ότι η αστυνομία δεν θα σας «τραυματίσει», αλλά μερικές φορές το κάνει. Κατά κύριο λόγο, αυτό που χρειαζόμαστε είναι κοινωνικές δομές δικαιοσύνης και αυτό συχνά λείπει όταν ζεις σε μια θεοκρατική κοινωνία όπως η Ελλάδα. Η κοινωνία στη χώρα σας για πολύ καιρό καθόριζε τι επιτρέπεται να πεις και τι δεν επιτρέπεται να πεις, ή οι ψυχίατροι σου έλεγαν τι επιτρέπεται να πεις και τι δεν επιτρέπεται να πεις. Οπότε εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την κουλτούρα και αν είναι σε θέση να αναγνωρίσει ότι κάποιος στην πραγματικότητα κακοποιείται βάναυσα.
– Υπάρχουν ενδείξεις ότι η ψηφιοποίηση της ζωής μας και η συνεχής χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης οδηγεί σε ένα σκιώδες «τραύμα». Ποια είναι η προσέγγισή σας;
– Δεν είμαι σίγουρος ότι αυτό είναι αλήθεια. Δεν έχουμε καθόλου αποδείξεις για το τι κάνει η ψηφιοποίηση του κόσμου στις νοητικές μας διεργασίες. Εχει ορισμένα πλεονεκτήματα και έχει κάποια μειονεκτήματα. Αλλά δεν θα έλεγα ότι πρόκειται για «τραύμα». Αυτό που βιώνουμε είναι ότι αλλάζει την υπόστασή μας ως ανθρώπων και θα δούμε πού θα οδηγήσει.
– Ποιες μέθοδοι και παρεμβάσεις δείχνουν ότι βοηθούν τα παιδιά και γενικά τους ασθενείς να ανακάμψουν από το «τραύμα»;
– Αρχικά, οι άνθρωποι αναρρώνουν από το «τραύμα» με το να αισθάνονται ασφαλείς. Και το να αισθάνεσαι ασφαλής σημαίνει ότι αισθάνεσαι σωματικά ασφαλής και ότι ξέρεις ότι δεν πρόκειται να τιμωρηθείς γι’ αυτά που λες. Οπότε, πρώτα απ’ όλα, ένα πολύ σημαντικό μέρος της αντιμετώπισης του «τραύματος» είναι να μπορείς να πεις την αλήθεια. Για παράδειγμα, σε πολλές περιπτώσεις οικογενειακών «τραυμάτων», όπως στην κακοποίηση παιδιών και στη συζυγική βία, οι άνθρωποι δεν λένε τι συμβαίνει. Και συχνά, θεσμοί όπως η Εκκλησία βοηθούν τους ανθρώπους να «καλύψουν» αυτό που συμβαίνει. Ετσι, πρώτιστος στόχος είναι η ανάδειξη της πραγματικότητας ώστε να μη βάλλονται άνθρωποι επειδή αναδεικνύουν την αλήθεια…
– Πώς μπορεί η κοινωνία να αντιμετωπίσει και να υποστηρίξει καλύτερα άτομα που έχουν βιώσει ένα «τραύμα»;
– Αυτό που βλέπω να συμβαίνει στην Αμερική, είναι ότι οι άνθρωποι συνειδητοποιούν σιγά σιγά την πραγματικότητα του «τραύματος». Και έτσι οι δάσκαλοι στα σχολεία αναγνωρίζουν ότι κάποιες εκφάνσεις από την «κακή» συμπεριφορά των παιδιών έχουν τις ρίζες τους σε «τραυματικά» γεγονότα, δηλαδή παιδιά που έχουν υπάρξει θύματα ή μάρτυρες βίας στο σπίτι. Οπότε, οι δάσκαλοι πλέον καταλαβαίνουν πως όταν βλέπουν αυτά τα παιδιά να είναι ταραγμένα ή «απομονώνονται» στην τάξη, σημαίνει πως τα απασχολούν γεγονότα που τους έχουν συμβεί, πιθανότατα στο σπίτι τους.
Δυστυχώς, στις κοινωνίες μας σε πολλές περιπτώσεις τιμωρούνται περαιτέρω τα άτομα που βασανίζονται εξαιτίας του «τραύματός» τους: «Δεν συμπεριφέρεσαι καλά, άρα ας σε τιμωρήσω λίγο περισσότερο». Και τότε το ερώτημα που τίθεται είναι, «πώς το ηρεμείς αυτό;».
Παραδοσιακά, ο τρόπος ήταν μέσω της χρήσης ηχητικών σημάτων – φωνών και με την κατά πρόσωπο συνομιλία. Μέσα από την προσωπική επαφή με τον άλλον και ακούγοντας τι έχουν να πουν οι άνθρωποι, δημιουργείς κλίμα ασφαλείας. Συχνά η μουσική παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στο να βοηθήσει τους πάσχοντες να νιώσουν ότι είναι ασφαλείς. Για παράδειγμα στην Ελλάδα, το να χορεύουμε όλοι μαζί μπορεί να είναι εξαιρετικά καταπραϋντικό. Το να μπορείς να συμμετέχεις σε ρυθμικές κινήσεις με άλλους ανθρώπους μπορεί να είναι ένας πολύ ωραίος τρόπος για να αποκατασταθεί η αίσθηση της συνοχής με το κοινωνικό σύνολο. Συμπερασματικά, το μεγαλύτερο ζήτημα είναι η αναγνώριση των συμπτωμάτων του «τραύματος» και έπειτα η δημιουργία ενός περιβάλλοντος στο οποίο επικρατεί η αίσθηση της ασφάλειας και της αξιοπιστίας.
– Με αφορμή την επίσκεψή σας στην Ελλάδα, τι να περιμένουμε να ακούσουμε στη διάλεξή σας και ποιες θεραπευτικές μέθοδοι θα συζητηθούν;
– Θα μιλήσω για το πώς να αναγνωρίζεις το «τραύμα», για τις διαφορετικές επιπτώσεις των διαφόρων «τραυμάτων» στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και για το πώς η ηλικία στην οποία επισυμβαίνει το «τραύμα» έχει μεγάλη αντανάκλαση στο ποιος γίνεσαι και στο πώς θα διαμορφώσεις την ταυτότητά σου. Στη συνέχεια, θα μιλήσω για τη μέθοδο EMDR (απευαισθητοποίηση και επανεπεξεργασία της κίνησης των ματιών), θα μιλήσω για τη γιόγκα, καθώς και για τα ψυχεδελικά σκευάσματα. Επίσης, θα αναφερθώ στη «νευροανάδραση», στο θέατρο και όλους τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους μπορούμε να βοηθήσουμε πάσχοντες.
– Καταλήγοντας, γνωρίζω πως έχετε μελετήσει τα αρχαία ελληνικά στο σχολείο. Πώς επηρέασε η αρχαία ελληνική φιλοσοφία και η διανόηση τη μετέπειτα πορεία σας;
– Ξέρετε, αυτό είναι δύσκολο να το πω επειδή ανήκω στον δυτικό κανόνα. Είμαι ένας από τους αμέτρητους ανθρώπους που μελέτησαν τους κλασικούς. Είναι μέρος της κουλτούρας μου, όπως ελπίζω να είναι μέρος και της δικής σας κουλτούρας. Αυτό που θυμάμαι χαρακτηριστικά είναι η εξής στροφή από το προοίμιο της Οδύσσειας: «Ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσεν» (απαγγελία στην ελληνική).