Το κράτος είναι πάροχος ασφάλειας. Αυτή είναι η βασική του λειτουργία και το νομιμοποιητικό του θεμέλιο. Η ικανότητα του κράτους να παρέχει εξωτερική και εσωτερική ασφάλεια είναι συνυφασμένη με την ίδια την κυριαρχία του, εσωτερική και εξωτερική. Αυτό καταλαμβάνει κάθε εκδοχή ασφάλειας: στρατιωτική, αστυνομική, νομική (ασφάλεια δικαίου), κοινωνική – με τη μορφή όχι μόνο της κοινωνικής ασφάλισης γήρατος και υγείας, αλλά και όλων των εγγυήσεων του κοινωνικού κράτους, αρχής γενομένης από την προστασία της δημόσιας υγείας και της υγείας του πληθυσμού. Η διασφάλιση της άμυνας της χώρας, η θεσμικά οργανωμένη αλλά και αποτελεσματική διαχείριση του μονοπωλίου της νόμιμης βίας, η καταστολή του εγκλήματος, ιδίως του οργανωμένου και της τρομοκρατίας είναι οι γνωστές κλασικές όψεις της ασφάλειας που υπόσχεται να προσφέρει το κράτος στους πολίτες του και όσους υπάγονται στη δικαιοδοσία του. Ηδη σε αυτά έχουν προστεθεί προ πολλού η περιβαλλοντική και οικολογική ασφάλεια, η ασφαλής διαχείριση των μεταναστευτικών ροών και η ασφάλεια στην ψηφιακή σφαίρα, που παράγει διαρκώς νέους κινδύνους και έχει καταστήσει κεντρικό ζήτημα τις κυβερνοεπιθέσεις και τους μηχανισμούς κυβερνοασφάλειας.
Στο υπόβαθρο όλων αυτών βρισκόταν ιστορικά πάντα η σχέση του ανθρώπου αλλά και του κράτους με τη φύση. Η διαμόρφωση επαρκών και ασφαλών υποδομών και δικτύων. Η μείωση των αποστάσεων. Η ασφάλεια των μετακινήσεων. Η ασφάλεια των οικισμών και των πόλεων. Η ασφάλεια των εργασιακών χώρων και των οικονομικών εκμεταλλεύσεων σε όλους τους τομείς, από την πρωτογενή παραγωγή έως τις πιο εκλεπτυσμένες, ακόμη και άυλες υπηρεσίες. Τώρα κρίσιμο ζήτημα είναι η ασφάλεια της μετακίνησης και της διαμονής των επισκεπτών της χώρας και των τουριστικών υποδομών και υπηρεσιών. Ο κατάλογος είναι μακρύς και διευρύνεται συνεχώς.
Σε όλα αυτά τα πεδία τα «κυρίαρχα» εθνικά κράτη, ακόμη και αυτά που έχουν μακρά θεσμική υπόσταση και Ιστορία, υψηλή ανάπτυξη, πόρους, υποδομές και υπηρεσίες με εμπειρία και τεχνογνωσία, είναι ανεπαρκή χωρίς διεθνή, κυρίως περιφερειακή συνεργασία. Η ασφάλεια ως θεμελιώδες αίτημα και ως πεδίο δοκιμασίας βρίσκεται στο υπόβαθρο όλων των διεθνών οργανισμών, συμπεριλαμβανομένων των ευρωπαϊκών θεσμών. Ομως το κράτος, ακόμη κι αν έχει εδώ και καιρό μετασχηματιστεί σε κράτος περιορισμένης και διαμοιρασμένης κυριαρχίας, σε «κράτος-μέλος», καλείται πάντα να επιτελέσει τις ουσιώδεις λειτουργίες του, που τις στηρίζει αλλά τις σέβεται ακόμη και η Ε.Ε.
Αυτή η απλουστευμένη ιστορική και πολιτειολογική υπόμνηση μας εισάγει, πιστεύω, στην καρδιά του θέματος. Η κλιματική κρίση συνδέεται με πολύ μεγαλύτερη συχνότητα, ένταση και έκταση φυσικών καταστροφών. Μέχρι τώρα θα λέγαμε ότι για τα δικά μας δεδομένα το πρόβλημα είναι κυρίως οι δασικές πυρκαγιές και οι πλημμύρες. Η καταστροφή στη Δαδιά δεν ήταν όμως μια συνήθης δασική πυρκαγιά. Η «βιβλική» καταστροφή δυο αλλεπάλληλες φορές μέσα σε είκοσι ημέρες στη Θεσσαλία δεν είναι απλά «μεγάλες πλημμύρες» που αποδιοργάνωσαν μια ολόκληρη περιφέρεια και τις ζωές των ανθρώπων της. Το ίδιο ισχύει για την Εύβοια, που κάηκε και τώρα πλημμύρισε, για τον Εβρο, κάθε περιοχή που βιώνει το πρόβλημα. Πρόκειται για φυσικές καταστροφές άλλης τάξης. Για δοκιμασία όλων των υποδομών και των λειτουργιών. Επιπλέον η χώρα μας αντιμετωπίζει πάντα υψηλό σεισμικό κίνδυνο, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Τα «μεγάλα βιομηχανικά ατυχήματα» μπορούν να αλλάξουν κλίμακα, όταν ατύχημα σε ένα βυτιοφόρο μεταφοράς καυσίμων μπορεί να κλείσει για ώρες μια εθνική οδό. Ο ΠΟΥ αγωνίζεται, στο μεταξύ, να διατηρήσει την παγκόσμια προσοχή γύρω από το ενδεχόμενο μιας νέας υγειονομικής κρίσης επιπέδου πανδημίας.
Η πολιτική προστασία, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας της δημόσιας υγείας, έχει καταστεί ζήτημα ίδιας προφανώς βαρύτητας με την άμυνα – εθνική ασφάλεια και τη δημόσια τάξη – αστυνομική ασφάλεια. Η πολιτική προστασία ως πολιτική προετοιμασίας των υποδομών, των κρατικών υπηρεσιών και της κοινωνίας για φυσικές καταστροφές αυτής της νέας κλίμακας και ως πολιτική άμεσης διαχείρισης των επιπτώσεών τους και αποκατάστασης της ομαλής λειτουργίας των περιοχών που πλήττονται και όλης της χώρας, δεν είναι ζήτημα ενός υπουργείου ή μιας δέσμης συναρμόδιων υπουργείων. Δεν αρκεί η ύπαρξη ολοκληρωμένων σχεδίων έκτακτης ανάγκης που υπάρχουν, επικαιροποιούνται και εφαρμόζονται, έστω με την ενεργό συμμετοχή των Ενόπλων Δυνάμεων.
Το κράτος συνολικά πρέπει να μετασχηματιστεί σε «κράτος πολιτικής προστασίας». Δεν αρκεί η ύπαρξη ορισμένων ειδικών δομών. Το σύνολο των πολιτικών θεσμών, των υπηρεσιών, των επιπέδων διοίκησης και αυτοδιοίκησης, της κοινωνίας των πολιτών και των επιχειρήσεων οριζόντια πρέπει να οργανωθεί και να κινηθεί με άξονα την πολιτική προστασία σε επίπεδο αντίστοιχο μιας «πολεμικής» κινητοποίησης.
Εχω ζήσει ως αρμόδιος υπουργός τον οριζόντιο συντονισμό του κράτους συνολικά για την προετοιμασία της χώρας ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, ζήτημα διαφορετικό από την προετοιμασία των αγώνων καθ’ εαυτούς, που πέτυχε με εντυπωσιακό τρόπο η Οργανωτική Επιτροπή υπό τη Γιάννα Αγγελοπούλου. Στις 16.2.2022 σε ομότιτλη εκδήλωση του Κύκλου Ιδεών, μεταφέροντας την τότε εμπειρία μας, προτείναμε μαζί με τον Νάσο Αλευρά, τον Κώστα Καρτάλη και τον Γιώργο Φλωρίδη, το «οργανωτικό σχήμα λειτουργίας της κυβέρνησης και του κράτους την περίοδο της Ολυμπιακής προετοιμασίας ως μοντέλο διαχείρισης κρίσεων». Στη Διυπουργική Επιτροπή Ολυμπιακής Προετοιμασίας προήδρευε ο πρωθυπουργός, ο αρμόδιος υπουργός συντόνιζε τις διυπουργικές ομάδες και όλα τα επίπεδα διοίκησης με τη βοήθεια Γενικής Γραμματείας, που είχε αντικείμενο τη συστηματική παρακολούθηση όλου του σχεδιασμού και των χρονοδιαγραμμάτων, που ήταν αμετάθετα λόγω της δεδομένης ημέρας έναρξης των Αγώνων. Ο,τι κάναμε ή δεν κάναμε τελούσε υπό αυστηρό διεθνή έλεγχο. Ενόψει του 2004 ο σχεδιασμός περιλάμβανε πλήθος νέων υποδομών, όχι μόνο αθλητικών, αλλά και βασικών, νέες καινοφανείς λειτουργίες του κράτους και λεπτομερή σενάρια για κάθε πιθανή έκτακτη κατάσταση, από τρομοκρατική επίθεση μεγάλης κλίμακας μέχρι μαζική καταστροφή από Ραδιενεργές, Βιολογικές, Χημικές (ΡΒΧ) Ουσίες. Τα πράγματα ήρθαν έτσι ώστε αργότερα, τον Απρίλιο του 2010, ως υπουργός Εθνικής Αμυνας να παρουσιάσω το σχέδιο «Δευκαλίων» για την ενεργό, συστηματική και εντατική συμμετοχή των Ενόπλων Δυνάμεων στο πεδίο της πολιτικής προστασίας.
Δεν χρειάζεται να ανακαλυφθεί και πάλι ούτε η πυρίτιδα ούτε η πενικιλίνη. Το σύνολο του κρατικού μηχανισμού σε συνεργασία με την κοινωνία των πολιτών, το επιστημονικό δυναμικό και τον ιδιωτικό τομέα και με πλήρη αξιοποίηση του ενωσιακού πλαισίου και των διεθνών συνεργασιών πρέπει να προσανατολιστεί στη θωράκιση της χώρας έναντι των φυσικών καταστροφών και στην οργάνωση ενός πολυδύναμου συστήματος πολιτικής προστασίας, που προφανώς ενσωματώνει, αξιοποιεί αλλά και υπερβαίνει τον ευρωπαϊκό μηχανισμό πολιτικής προστασίας, το rescEU και την ευρωπαϊκή δεξαμενή μέσων πολιτικής προστασίας (το αποθεματικό rescEU). Αλλωστε η εμπειρία της πανδημίας αύξησε σημαντικά τις διαστάσεις της πολιτικής προστασίας και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η Ενωση θα καταστεί κατ’ ανάγκην «Ενωση Πολιτικής Προστασίας», όπως συζητείται εδώ και χρόνια, αλλά το κράτος και εν προκειμένω το δικό μας κράτος πρέπει να αυτοπροσδιοριστεί και να οργανωθεί άμεσα και τάχιστα ως «κράτος πολιτικής προστασίας». Αυτή είναι μια επιλογή δημοσιονομική, διοικητική, κοινωνική αλλά και αναπτυξιακή. Ενα κατά κυριολεξία εθνικό σχέδιο ανασυγκρότησης με ανάλογο αναπροσανατολισμό των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης, του ΕΣΠΑ και της ΚΑΠ.
Ο έλεγχος της αντοχής και της επάρκειας των υφιστάμενων υποδομών και η συμπλήρωσή τους με τον ταχύτερο δυνατό ρυθμό, είναι ένα στρατηγικό στοίχημα διαχειριστικό, νομικό, τεχνικό και επενδυτικό. Αυτό ξεκινά από τα δάση και φτάνει στα ρέματα και τους ποταμούς. Περιλαμβάνει το σύνολο των δικτύων αλλά και των δημοσίων και ιδιωτικών κτιρίων. Ξεκινά από τα νοσοκομεία και τις άλλες υγειονομικές μονάδες και φτάνει στους αρχαιολογικούς, πολιτιστικούς και αθλητικούς χώρους και κάθε χώρο, δημόσιο ή ιδιωτικό, συνάθροισης κοινού.
Το ίδιο προφανώς ισχύει για τον ταχύρρυθμο εκσυγχρονισμό των σχεδίων για κάθε περίπτωση φυσικής καταστροφής και γενικότερα έκτακτης ανάγκης σε όλα τα χωρικά επίπεδα, προφανώς με μεταφορά και αξιοποίηση των καλύτερων πρακτικών διεθνώς. Με ευελιξία και προσαρμοστικότητα, χωρίς περιττούς γιγαντισμούς. Ολο όμως αυτό προϋποθέτει τη διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος πολιτικής και κοινωνικής συναίνεσης ή έστω συναντίληψης και αυξημένες εγγυήσεις διαφάνειας. Προϋποθέτει κυρίως πολιτική βούληση να κινηθεί το κράτος και η χώρα συνολικά με άλλον ρυθμό και έξω από τα συνηθισμένα «κουτιά». Αυτό κατέστη εφικτό πριν από είκοσι χρόνια. Το πολιτικό σύστημα και η χώρα συνολικά είναι προφανές ότι «κουράστηκε» υπερβολικά από αυτό και υπονόμευσε τη μνήμη του επιτεύγματος που χάθηκε στη συνέχεια μέσα στη δίνη της οικονομικής κρίσης. Από την πανδημία και μετά όμως και ιδίως τώρα που έχει, ευτυχώς, καταστεί κοινή παραδοχή ότι η κλιματική κρίση είναι παρούσα, είμαστε υποχρεωμένοι να ανασυστήσουμε τη μνήμη της εμπειρίας αυτής και να την προσαρμόσουμε στη νέα κλίμακα επιτακτικών αναγκών.
Ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος είναι πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, πρώην υπουργός Πολιτισμού αρμόδιος για τον συντονισμό της Ολυμπιακής προετοιμασίας, πρώην υπουργός Εθνικής Αμυνας.