Ερχονται υπολογιστές εξαιρετικά ισχυροί και ενεργειακά αποδοτικοί με νέα λεπτότατα υλικά, καθώς και εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης που θα αλλάξουν τη ζωή μας θέτοντας νέες προκλήσεις. Τις εξελίξεις αυτές «δεν πρέπει να βλέπουμε με φόβο ή αγωνία, αλλά με ανοιχτό μυαλό και κριτική διάθεση», τονίζει στην «Κ» ο διακεκριμένος επιστήμονας Ευθύμιος Καξίρας. Καλεί να μην αντιμετωπίζουμε την τεχνητή νοημοσύνη σαν σύγχρονη «Πυθία» και προτείνει δημόσιο έλεγχο και ανοικτή πρόσβαση. Ο άνθρωπος του μέλλοντος οφείλει να έχει αναγεννησιακή ευρεία παιδεία, υπογραμμίζει.
Ο Ε. Καξίρας είναι μέλος του διδακτικού προσωπικού του Χάρβαρντ από το 1991, τακτικός καθηγητής από το 1998, ενώ πρόσφατα αναδείχθηκε πρόεδρος του Τμήματος Φυσικής. Εχει διδάξει στα Πολυτεχνεία της Ζυρίχης και της Λωζάννης, διετέλεσε πρόεδρος του Τμήματος Επιστήμης και Τεχνολογίας Υλικών (2002-2004) στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
– Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές είναι η βάση για τα πάντα σήμερα. Ποια είναι λοιπόν τα «επόμενα μεγάλα πράγματα» στην πληροφορική;
– Οντως τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει τεράστια άλματα στους υπολογιστές. Η εντυπωσιακή ανάπτυξη ισχύος των υπολογιστών έγινε δυνατή, σε μεγάλο βαθμό, λόγω μεγάλων βημάτων προόδου στη φυσική των στερεών και την επιστήμη των υλικών, ερευνητικά αντικείμενα με τα οποία ασχολούμαι για περίπου τέσσερις δεκαετίες, και ως εκ τούτου αισθάνομαι μια ικανοποίηση, έχοντας βάλει έστω και ένα μικρό λιθαράκι σε αυτό το σημαντικό οικοδόμημα.
Για αρκετές δεκαετίες, η εξέλιξη των υπολογιστών βασιζόταν στη σμίκρυνση των λειτουργικών στοιχείων από πυρίτιο ή παρόμοιους τρισδιάστατους κρυστάλλους. Τα όρια βελτίωσης αυτής της τεχνολογίας έχουν ουσιαστικά εξαντληθεί, κάτι που περιγράφεται σαν η εξάντληση του «νόμου του Μουρ». Ο Γκόρντον Μουρ, ιδρυτής της Intel, είχε προβλέψει τον διπλασιασμό της υπολογιστικής ισχύος περίπου κάθε δύο χρόνια. Πρόσφατα, η επιστήμη υλικών έχει ανακαλύψει σταθερά και ευέλικτα δισδιάστατα υλικά. Με αυτά έγινε εφικτό να δημιουργηθούν οι υπολογιστές του μέλλοντος, βασισμένοι σε λειτουργικά στοιχεία με μέγεθος το έσχατο κάτω όριο, δηλαδή με πάχος ίσο με ένα άτομο – πιο λεπτό δεν γίνεται! Πιστεύω ότι είναι θέμα χρόνου οι υπολογιστές που χρησιμοποιούμε να είναι φτιαγμένοι με τσιπάκια από δισδιάστατα υλικά, που καταναλώνουν σημαντικά μικρότερη ενέργεια. Αυτό έχει τεράστια σημασία, καθώς περίπου το 10% της κατανάλωσης ενέργειας παγκοσμίως οφείλεται στη χρήση υπολογιστών.
– Τι θα σημαίνει αυτό για τις ζωές μας;
– Ολα όσα ξέραμε για τη γνώση, την εκπαίδευση, και την εργασία, ιδιαίτερα την πνευματική εργασία σε όλους τους τομείς, από τη θεωρητική φυσική μέχρι την ιατρική ή και τη δημοσιογραφία, θα αλλάξουν δραστικά λόγω των υπολογιστών και των εφαρμογών της ΑΙ (Artificial Intelligence). Αυτό νομίζω δεν πρέπει να το βλέπουμε με φόβο ή αγωνία, αλλά με ανοιχτό μυαλό και κριτική διάθεση.
Ολα όσα ξέραμε για τη γνώση, την εκπαίδευση και την εργασία, ιδιαίτερα την πνευματική εργασία σε όλους τους τομείς, από τη θεωρητική φυσική μέχρι την ιατρική ή και τη δημοσιογραφία, θα αλλάξουν δραστικά.
Θεωρώ πως η ΑΙ μπορεί να μας βοηθήσει να ξεπεράσουμε πολλές τετριμμένες ασχολίες, όπως η αποστήθιση και η απομνημόνευση, γιατί αυτού του είδους η τυποποιημένη «γνώση» θα μας είναι άμεσα και εύκολα προσιτή. Ο εκ θεμελίων ανασχεδιασμός της εκπαίδευσης, με έμφαση στην κριτική σκέψη και στην αφαιρετική σύνθεση νοημάτων, είναι μεγάλη πρόκληση για το μέλλον και ήδη μας απασχολεί πολύ σοβαρά στο πανεπιστήμιο όπου διδάσκω.
Ο άνθρωπος θα πρέπει να μπορεί να θέτει με σωστό τρόπο τα ερωτήματα στον υπολογιστή, ο οποίος δεν έχει κρίση παρά μόνο «μνήμη» βασισμένη σε προηγούμενες απαντήσεις που έχει «μάθει». Θα πρέπει επίσης ο άνθρωπος να μπορεί να ξεχωρίσει τις σωστές από τις λανθασμένες ή παραπλανητικές απαντήσεις, που πολλές φορές δίνει ο υπολογιστής, γιατί μνήμη χωρίς κρίση δεν είναι γνώση, ούτε σοφία. Μόνο έτσι μπορεί να γίνει η ΑΙ ένα χρήσιμο εργαλείο, αλλιώς θα είναι απλώς μια πηγή (μάλλον αστείρευτη) για άσχετα, χαοτικά και παραπλανητικά σχόλια, ή όπως διατυπώνεται στα αγγλικά «garbage in, garbage out».
– Υπάρχει όμως κίνδυνος να χαθεί ο έλεγχος της κοινωνίας πάνω στις μηχανές; Θα μπορούσαν να αποφασίζουν για κρίσιμα θέματα οι αλγόριθμοι; Να σκοτώνουν σε έναν πόλεμο; Τι δικλίδες ασφαλείας υπάρχουν;
– Αυτά τα ερωτήματα είναι σημαντικά, και επίκαιρα. Δεν είναι όλα όσα έχουν να κάνουν με την ΑΙ ρόδινα και ωραία. Αλλά αυτό είναι πρόβλημα για κάθε νέα τεχνολογία. Ποιος φανταζόταν ότι μια πλατφόρμα σχεδιασμένη να φέρει τους ανθρώπους πιο κοντά μέσω μηνυμάτων και εικόνων θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να χειραγωγήσει ψηφοφόρους;
Είναι λοιπόν αναγκαίο οι κοινωνίες να θεσπίσουν κανόνες, που να ανανεώνονται τακτικά, για τη χρήση της ΑΙ όπως και κάθε νέας τεχνολογίας. Η παράβαση των κανόνων να έχει αυστηρές κυρώσεις, όπως τον πλήρη αποκλεισμό των παραβατών από πρόσβαση στην τεχνολογία. Oσο για τη χρήση τεχνολογίας για πολεμικούς σκοπούς, η ανθρωπότητα έχει πικρές εμπειρίες σε αυτό το θέμα – η πρόσφατη δημοσιότητα για το έργο του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ έφερε το θέμα πάλι στο προσκήνιο. Παρ’ όλα αυτά, λύσεις μπορεί να βρεθούν. Φέρ’ ειπείν, μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο απαγορεύτηκε η χρήση χημικών όπλων με διεθνείς συμφωνίες, και λίγο-πολύ αυτή η απαγόρευση έγινε σεβαστή.
Επιπλέον, ποιος έχει την ευθύνη για αποφάσεις που λαμβάνονται με βάση ένα μοντέλο AI; Ο υπολογιστής; Προφανώς όχι. Αυτοί που έφτιαξαν το μοντέλο; Αυτοί που δημιούργησαν ή διάλεξαν τα δεδομένα για την «εκπαίδευση» του μοντέλου; Προς το παρόν δεν υπάρχουν ικανοποιητικές απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Μια σύγχρονη τάση είναι να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε πώς προκύπτουν οι απαντήσεις που δίνει ένα μοντέλο, αντί να το χρησιμοποιούμε απλά σαν μια σύγχρονη «Πυθία».
Υπάρχει ακόμη και το ερώτημα ποιος πρέπει να έχει την κυριότητα και τον έλεγχο των εργαλείων AI; Πολλά απ’ αυτά έχουν δημιουργηθεί από μεγάλες εταιρείες και δεν είναι ανοικτά στη χρήση από οποιονδήποτε ή απαιτείται κάποια συνδρομή για τη χρήση τους. Τι θα γίνει αν κάποια στιγμή μια εταιρεία αποκλείσει κάποιους χρήστες, ή κάνει το κόστος χρήσης απλησίαστο; Ευτυχώς υπάρχει μεγάλη προσπάθεια και έμφαση από πλευράς ερευνητών, τουλάχιστον στα ακαδημαϊκά ιδρύματα, να δημιουργηθούν εργαλεία AI ανοιχτά σε όλους, και κάποια απ’ αυτά αρχίζουν να γίνονται ανταγωνιστικά εκείνων των μεγάλων εταιρειών. Ισως οι κυβερνήσεις πρέπει να απαιτούν την ανοιχτή πρόσβαση σε εργαλεία που προκύπτουν από έρευνα χρηματοδοτημένη από τους φορολογούμενους, άμεσα ή έμμεσα, όπως γίνεται και σε άλλους επιστημονικούς τομείς.
Τελικά, θεωρώ πως το σημαντικό είναι να εμπεδωθεί μέσω της εκπαίδευσης, δηλαδή με ένα συνδυασμό τεχνογνωσίας με ηθική και φιλοσοφική θεώρηση, ότι κάποιες χρήσεις της τεχνολογίας είναι απλά μη αποδεκτές από την παγκόσμια κοινότητα, αν θέλουμε να επιζήσουμε σαν είδος με στοιχεία πολιτισμού και αυτοσεβασμού. Για τον σκοπό αυτό απαιτείται μια ολιστική εκπαίδευση, με άλλα λόγια να επιστρέψουμε στο ιδανικό της Αναγέννησης, στον άνθρωπο με πολύ ευρεία παιδεία.