Αρχές Νοεμβρίου και βρίσκονται ακόμη εδώ. Μας ξυπνούν με το βουητό τους τις νύχτες. Μας τσιμπούν. Πίνουν το αίμα μας. Είναι ξεκάθαρο ότι εποχικότητα των κουνουπιών δεν υφίσταται πλέον. Πιθανότατα θα μας ταλαιπωρούν μέχρι τα Χριστούγεννα, αν όχι όλο τον χειμώνα, και επιπλέον θα συνεχίσουν να μεταδίδουν, σε διάφορες γωνιές του πλανήτη, μολυσματικές νόσους, από την ελονοσία και τον ιό Ζίκα μέχρι τον Τσικουνγκούνια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο δάγκειος πυρετός, που λόγω της κλιματικής κρίσης παρουσιάζει έξαρση διεθνώς: μόνο για το 2023 (έως τον Σεπτέμβριο) έχουν αναφερθεί πάνω από 4,2 εκατ. κρούσματα και τουλάχιστον 3.000 θάνατοι σε 79 χώρες. Η Ευρώπη δεν αποτελεί εξαίρεση. Το πρόβλημα είναι πιο έντονο στις χώρες της Μεσογείου, μια και το Aedes albopictus, το γνωστό ασιατικό κουνούπι τίγρης, κύριος διαβιβαστής του ιού, «μεγαλουργεί» σε θερμοκρασίες από 15 έως 35° C και έχει πλέον εγκατασταθεί σε εκτεταμένες περιοχές της Γηραιάς Ηπείρου.
Από τη μια τα κουνούπια κι από την άλλη οι κοριοί. Στη Γαλλία η επανεμφάνισή τους έχει προκαλέσει φρενίτιδα. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν γεμίσει σχετικά βίντεο, σχολεία και ξενοδοχεία κλείνουν, τα γραφεία απεντομώσεων δεν προλαβαίνουν να ανταποκριθούν στον πρωτοφανή αριθμό κλήσεων για βοήθεια, ο τουρισμός δέχεται ισχυρό πλήγμα και κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητο ποσοστό πολιτών, ειδικά Παριζιάνων, παρουσιάζουν διαταραχές ύπνου λόγω εντομοφοβίας.
Πόσο μας απειλούν, τελικά, τα έντομα; Κάποιοι επιστήμονες προβλέπουν πως μέχρι το 2050 η επόμενη πανδημία θα μπορούσε να σχετίζεται με τα κουνούπια και τη μετάδοση ασθενειών για τις οποίες είναι διαβιβαστές. Είναι βάσιμος αυτός ο φόβος; Υπάρχει τρόπος αντιμετώπισης; Εχουν όμως και χρησιμότητα τα έντομα; Ποιος ο ρόλος τους στη βιοποικιλότητα; Θα μπορούσε η εκτροφή τους να δώσει λύση στο επισιτιστικό πρόβλημα; Εγείρονται και ηθικά ζητήματα σε αυτό; Νιώθουν πόνο τα έντομα; Ολα αυτά τα ερωτήματα έθεσε η «Κ» σε τρεις ειδικούς: τον Μπράιαν Φάρελ, καθηγητή Βιολογίας και πρόεδρο του τμήματος Εντομολογίας του Χάρβαρντ, τον Τζιμ Γουίτφιλντ, καθηγητή Εντομολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, και τον Αντώνιο Μιχαηλάκη, προϊστάμενο του Εργαστηρίου Εντόμων και Παρασίτων Υγειονομικής Σημασίας στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο. Μιλήσαμε και με τον Αντουάν Ιμπέρ, συνιδρυτή της Ynsect, της μεγαλύτερης κάθετης φάρμας αλευροσκωλήκων στον κόσμο, που βρίσκεται στη γαλλική πόλη Αμιένη και φιλοδοξεί να βάλει τα έντομα «εκεί όπου ανήκουν: στη βάση της τροφικής αλυσίδας».
«Το κλίμα είναι ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες για το πού μπορεί να ζήσει ένα είδος – εντόμου εν προκειμένω. Ο άλλος είναι η ευκαιρία. Η ραγδαία κλιματική αλλαγή μπορεί να φέρει κοντά είδη που δεν έχουν συναντηθεί ποτέ έως τώρα. Θα προκύψουν, λοιπόν, νέοι συσχετισμοί διαβιβαστών και νόσων. Ασθένειες όπως ο κίτρινος πυρετός και η ελονοσία, που εξαλείφθηκαν κατά το παρελθόν με την αποξήρανση των ελών και τη χρήση εντομοκτόνων DDT, επιστρέφουν εκεί όπου σήμερα βρίσκονται οι πόλεις μας. Το ασιατικό κουνούπι τίγρης εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Ουάσιγκτον πριν από περίπου τριάντα χρόνια. Τώρα ο πληθυσμός του είναι τόσο μεγάλος που είναι τουλάχιστον άβολο να βρίσκεσαι σε εξωτερικό χώρο από το απόγευμα και μετά. Επιπλέον, έχει εγκατασταθεί και στη Βοστώνη», λέει ο Αμερικανός καθηγητής Μπράιαν Φάρελ, επικεφαλής του τμήματος Εντομολογίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ.
«Σίγουρα οι κοσμογονικές αλλαγές τις οποίες βιώνει τα τελευταία χρόνια ο πλανήτης περιπλέκουν ολοένα και περισσότερο τα πράγματα. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα δεν διαταράσσουν μόνο τις ανθρώπινες δραστηριότητες· κάποιες περιοχές θα ερημοποιηθούν, άρα θα είναι αφιλόξενες (και) για τα κουνούπια, άλλες θα τους προσφέρουν τις συνθήκες να γίνουν ενδημικά. Η αντίδρασή μας πρέπει να είναι άμεση: όχι απλώς να παρακολουθούμε τα γεγονότα και να αντιδρούμε σε αυτά, αλλά να τα “σχεδιάζουμε” οι ίδιοι, προβλέποντας τι θα συμβεί», συμφωνεί ο συνάδελφός του από το Πανεπιστήμιο του Ιλινόι Τζιμ Γουίτφιλντ.
«Δεν θα ήθελα να γίνω “Κασσάνδρα”, αλλά φοβάμαι ότι πολύ συντομότερα από το 2050 θα έχουμε έναν ιδιαίτερα αυξημένο αριθμό περιστατικών πολλών και διαφορετικών ασθενειών που θα σχετίζονται με τα κουνούπια», τονίζει ο Αντώνιος Μιχαηλάκης, προϊστάμενος του Εργαστηρίου Εντόμων και Παρασίτων Υγειονομικής Σημασίας στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο. «Ειδικά σε ό,τι αφορά τον δάγκειο πυρετό, δεν είναι μόνο η παρουσία του ασιατικού κουνουπιού τίγρη που μας ανησυχεί, αλλά και η καταγραφή ενός συγγενούς κουνουπιού, του Aedes aegypti (είναι γνωστό και ως “κουνούπι του κίτρινου πυρετού”) στη Μαδέρα της Πορτογαλίας, στην Τουρκία (στα σύνορα με Γεωργία) και στην Κύπρο. Καμπανάκι έχει χτυπήσει σε πολλές ευρωπαϊκές αρχές δημόσιας υγείας, και εύλογα, μια και το συγκεκριμένο κουνούπι θεωρείται πολύ καλύτερος διαβιβαστής του δάγκειου πυρετού από το Aedes albopictus».
Αναμφίβολα η κλιματική αλλαγή συμβάλλει και στην αναπαραγωγή και στην εξάπλωση «τροπικών» ειδών κουνουπιών προς βορειότερες περιοχές. Υπάρχει τρόπος αντιμετώπισης;
Ανησυχία για τη μετάδοση ασθενειών, κυρίως από την αλλαγή συσχετισμών διαβιβαστών και νόσων.
Πρακτικές χαμηλού κόστους
Για τον καθηγητή Φάρελ «υπάρχουν πρακτικές χαμηλού κόστους που μπορούν να εφαρμοστούν στα σπίτια μας, όπως η εξάλειψη μικρών εστιών στάσιμου νερού σε κήπους και βεράντες. Οι σήτες στα παράθυρα είναι πολύ αποτελεσματικές, όπως και η τοποθέτηση ανεμιστήρων κάτω από τα τραπέζια, ώστε τα κουνούπια να μην μπορούν να τσιμπήσουν τα πόδια μας. Σε μεγαλύτερη κλίμακα, σε λίμνες, ποτάμια ή αρδευτικά κανάλια, η χρήση του Bacillus thuringiensis, ενός βακτηρίου που λειτουργεί ως φυσικό εντομοκτόνο (εξουδετερώνει τις προνύμφες), είναι εξαιρετική λύση. Τα κουνούπια δεν πετούν μακριά· μόνο μερικές εκατοντάδες μέτρα από το σημείο στο οποίο γεννιούνται. Επομένως το ζητούμενο είναι να ελέγχουμε αποτελεσματικά τις περιοχές αναπαραγωγής τους κοντά στα σπίτια μας».
«Είναι αναγκαίος ένας συνδυασμός στρατηγικών, αρχής γενομένης από τη χάραξη μιας παγκόσμιας πολιτικής με στόχο την προσαρμογή και τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής. Για τα κουνούπια τώρα, απαιτείται συνεχής έλεγχος και επιτήρησή τους – κάτι τέτοιο είναι ζωτικής σημασίας για περιοχές που βρίσκονται σε αυξημένο επίπεδο κινδύνου. Τι θα μπορούσε να περιλαμβάνει ένα ορθολογικό σχέδιο αποτελεσματικής αντιμετώπισής τους; Πρωτίστως την αποφυγή δημιουργίας εστιών αναπαραγωγής τους. Γι’ αυτόν τον λόγο, κρίσιμο στοίχημα θα είναι στο άμεσο μέλλον η εκπαίδευση των πολιτών και των τοπικών αρχών για τις βέλτιστες πρακτικές της διαχείρισης των κουνουπιών-διαβιβαστών. Οι δήμοι και οι περιφέρειες καλούνται να σχεδιάσουν εκ νέου τα προγράμματά τους, αναγνωρίζοντας τη διασύνδεση της υγείας του ανθρώπου, των ζώων και του περιβάλλοντος (της “Ενιαίας Υγείας”). Τέλος, σημαντικό ρόλο θα πρέπει να διαδραματίσουν η έρευνα της βιολογίας των κουνουπιών-διαβιβαστών και η καινοτομία με την παραγωγή εμβολίων, την εξαπόλυση στείρων κουνουπιών ή τη δημιουργία νέας γενιάς εντομοκτόνων», επισημαίνει ο κ. Μιχαηλάκης.
«Δεδομένου ότι αρκετές χώρες, που είναι πιο ευάλωτες απέναντι σε νόσους μεταδιδόμενες μέσω των κουνουπιών, δεν διαθέτουν τους οικονομικούς και υλικοτεχνικούς πόρους για να τις αντιμετωπίσουν, θα πρέπει να διασφαλίσουμε ότι οι διεθνείς πόροι θα είναι διαθέσιμοι σε περιοχές του πλανήτη που ίσως να μην τους χρειάζονταν προηγουμένως», θέτει μια άλλη παράμετρο στη συζήτηση ο καθηγητής Γουίτφιλντ.
Με αφορμή το κύμα της εντομοφοβίας που, εξαιτίας των κοριών, εξαπλώνεται σταδιακά από τη Γαλλία σε όλη την Ευρώπη, ρωτώ τους τρεις έμπειρους εντομολόγους τι βρίσκουν συναρπαστικό στον κόσμο των εντόμων. «Τα παιδιά δεν γεννιούνται με τον φόβο των εντόμων, τους τον μεταδίδουν οι γονείς τους. Βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέροντα τα έντομα για την ποικιλομορφία τους, για το γεγονός ότι βρίσκονται παντού και δεν μας φοβούνται, όπως συμβαίνει με τα πουλιά και τα θηλαστικά. Πολλά από αυτά, όπως οι πεταλούδες, οι λιβελούλες και τα σκαθάρια, είναι και πολύ όμορφα. Χωρίς έντομα, χωρίς επικονιαστές δηλαδή, ο κόσμος θα ξέμενε από τροφή και θα είχε μετατραπεί σε ένα… βουνό από νεκρά ζώα, νεκρά φυτά και περιττώματα», απαντά ο Μπράιαν Φάρελ.
Προσαρμοστικότητα
«Οσο πιο προσεκτικά τα μελετά κανείς, τόσο περισσότερο εντυπωσιάζεται από τη συμπεριφορά και την ευφυΐα τους, που έχουν κοινά στοιχεία με τους ανθρώπους και άλλα ζώα. Πολλές από τις λανθασμένες αντιλήψεις που υπάρχουν για τα έντομα προέρχονται από αρχαίες δεισιδαιμονίες και άστοχες θρησκευτικές πεποιθήσεις και δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα», εξηγεί ο Τζιμ Γουίτφιλντ. «Με συναρπάζει η τελειότητά τους. Παρά το μικρό μέγεθός τους, έχουν καταφέρει να προσαρμόζονται σε πολλά και διαφορετικά περιβάλλοντα. Ειδικά τα κουνούπια, τα οποία κυρίως μελετώ, τα λατρεύω», λέει ο Αντώνιος Μιχαηλάκης. «Σε ένα κουνούπι, για παράδειγμα, έχουμε σκεφτεί πόσες διαφορετικές “ειδικότητες” μπορούν να συνυπάρχουν; Μας εντοπίζει από τα χημικά ερεθίσματα που εκπέμπουμε σαν άριστος χημικός· μας πλησιάζει χωρίς να το αντιληφθούμε σαν δεξιοτέχνης πιλότος· μας τσιμπάει και λαμβάνει μικρή ποσότητα από το αίμα μας σαν επιδέξιος μικροβιολόγος».
Μπέργκερ και μακαρονάδα με κιμά από πρωτεΐνη εντόμων
Η εταιρεία Ynsect δημιουργήθηκε στις αρχές της περασμένης δεκαετίας από τέσσερις Γάλλους επιστήμονες με έντονες περιβαλλοντικές ανησυχίες, οι οποίοι αποφάσισαν να προτείνουν ένα νέο μοντέλο παραγωγής τροφίμων, με την εκτροφή αλευροσκωλήκων. Σήμερα διαθέτουν τη μεγαλύτερη κάθετη φάρμα διεθνώς στην Αμιένη της Γαλλίας, εμβαδού 45.000 τ.μ., που παράγει τρόφιμα για ανθρώπους, ζωοτροφές και βιολογικά λιπάσματα – όλα με πρώτες ύλες (αλεύρι, πρωτεΐνη, λάδι) από έντομα.
«Εχουμε διανύσει πολύ δρόμο όλα αυτά τα χρόνια, έχουμε κατοχυρώσει 380 και πλέον πατέντες, και έχουμε πείσει πολλές εταιρείες και φορείς του γεωργικού και αγροτοδιατροφικού τομέα να εμπιστευθούν τα προϊόντα μας. Το έκαναν γιατί έτσι ανταποκρίνονται σε δύο από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της εποχής μας, την επισιτιστική κρίση και την αναστροφή της υπερθέρμανσης του πλανήτη», λέει στην «Κ» ο συνιδρυτής της Ynsect, Αντουάν Ιμπέρ. «Ας συνειδητοποιήσουμε ότι η παραδοσιακή γεωργία και η εντατική κτηνοτροφία είναι υπεύθυνες για το 19% και το 18% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, αντιστοίχως».
Το αν νιώθουν τα έντομα πόνο αποτελεί αντικείμενο συνεχούς επιστημονικής συζήτησης. Σύμφωνα με τον Αντώνιο Μιχαηλάκη, «ενώ έχουν νευρικό σύστημα, μάλλον δεν είναι ικανά να βιώνουν τον πόνο με τον ίδιο τρόπο που αυτό συμβαίνει στα σπονδυλωτά. Ωστόσο μπορεί να διαθέτουν την ικανότητα να αντιλαμβάνονται επιβλαβή ερεθίσματα». Δεν μπορώ παρά να ρωτήσω, λοιπόν, τον συνιδιοκτήτη της Ynsect για την ηθική πλευρά της εκτροφής εντόμων. «Μολονότι η ευρωπαϊκή νομοθεσία εξαιρεί ρητά τα έντομα από την εφαρμογή των κανόνων ευζωίας των ζώων εκτροφής, τα δικά μας πρωτόκολλα είναι σχεδιασμένα ώστε να τους παρέχουν τις καλύτερες δυνατές συνθήκες: πρόσβαση σε τροφή και νερό, επαρκή χώρο, αποφυγή τραυματισμών και πόνου.
Ενας στους τέσσερις ανθρώπους τρώει έντομα σε τακτική βάση στην Ασία και την Αφρική, αλλά από τη δυτική διατροφή απουσιάζουν παντελώς. «Στόχος μας είναι να τα προσφέρουμε στους καταναλωτές της Ευρώπης και της Αμερικής ως εναλλακτική λύση στις παραδοσιακές πρωτεΐνες», συνεχίζει ο κ. Ιμπέρ. «Τα προϊόντα με βάση τους αλευροσκώληκες περιέχουν 72% πρωτεΐνη, βιταμίνη B12 και εννέα απαραίτητα αμινοξέα, είναι ιδιαίτερα εύπεπτα και συμβάλλουν έως κατά 60% στη μείωση της χοληστερόλης. Σε μελέτες έχουν αποδειχθεί τα οφέλη τους για την υγεία μας και ταυτόχρονα διαθέτουν ισχυρό περιβαλλοντικό πλεονέκτημα. Λοιπόν, εσείς θα δοκιμάζατε ένα μπέργκερ ή μια μακαρονάδα με κιμά από πρωτεΐνη εντόμων;».
