Ηταν 2014 όταν η Αμερικανίδα κτηνίατρος Σοφία Γιν έφυγε από τη ζωή στα 48 της χρόνια. Ο θάνατός της αποδόθηκε σε αυτοκτονία. Ηταν εκπαιδεύτρια και συγγραφέας, πρωτοπόρος σε θέματα συμπεριφοράς σκύλων και γατών. Σε κουβέντες με φίλους της συχνά τους εκμυστηρευόταν τη θλίψη και την αγωνία της για τα χιλιάδες ζώα που υποφέρουν πίσω από κλειστές πόρτες, με κηδεμόνες καλοπροαίρετους ίσως αλλά χωρίς γνώσεις για το πώς θα εξασφαλίσουν την ουσιαστική ευζωία τους ή βίαιους που τα αμελούν ή τα κακοποιούν… Από τότε, στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στην Αυστραλία, στη Μεγάλη Βρετανία και αλλού, ένα παρόμοιο ζοφερό μοτίβο επαναλαμβάνεται ολοένα και πιο συχνά και τα περιστατικά πληθαίνουν.
Μια εκτεταμένη κρίση ψυχικής υγείας –μετατραυματικό στρες, σύνδρομο υπερκόπωσης, διατροφικές διαταραχές, κατάθλιψη, αυτοκτονίες– βρίσκεται σε εξέλιξη στην ευρύτερη διεθνή κτηνιατρική κοινότητα (συμπεριλαμβανομένων των νοσηλευτών και των εργαζομένων σε κλινικές για ζώα) και οι έρευνες είναι αψευδείς μάρτυρες. Στοιχεία του CDC, του Αμερικανικού Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων, καταδεικνύουν ότι οι άνδρες κτηνίατροι έχουν υπερδιπλάσιες και οι γυναίκες κτηνίατροι σχεδόν τετραπλάσιες πιθανότητες να αυτοκτονήσουν σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό. Ενώ σύμφωνα με επίσης αμερικανική μελέτη που δημοσιοποιήθηκε τον Ιούλιο, το 35% των κτηνιάτρων στις ΗΠΑ πάσχει από επαγγελματική εξουθένωση και το 60% έχει κάποια στιγμή βιώσει εργασιακό στρες, άγχος ή κατάθλιψη σε βαθμό που χρειάστηκε τη βοήθεια ειδικού. Αντίστοιχα ανησυχητικά ποσοστά καταγράφονται σε έρευνες σε χώρες της Ευρώπης και στον Καναδά, όπου στις κτηνιατρικές σχολές έχουν ήδη μπει μαθήματα που στοχεύουν στην ψυχική ανθεκτικότητα των νέων κτηνιάτρων.
Τι ακριβώς συμβαίνει; Πού οφείλεται αυτή η αφόρητη ψυχολογική πίεση; Γιατί δεν τη βίωναν τόσο έντονα οι προηγούμενες γενιές κτηνιάτρων αλλά πλήττει κυρίως τους νέους; Αποτυπώνεται και στη χώρα μας η τάση; Και με ποιον τρόπο; Γιατί εστιάζουμε στους κτηνιάτρους και όχι στους γιατρούς γενικότερα; Αυτά τα ερωτήματα θέσαμε σε πέντε Ελληνες κτηνιάτρους. Οι απαντήσεις τους δείχνουν ότι το πρόβλημα είναι πολύπλοκο, γι’ αυτό και τόσο δύσκολο στην αντιμετώπισή του. Και ότι καθοριστικός παράγοντας είναι η τόσο συχνή, σχεδόν καθημερινή έκθεσή τους στον πόνο και στην απώλεια με τις ευθανασίες που πραγματοποιούν: ο μέσος κτηνίατρος βιώνει στην επαγγελματική του ζωή δέκα φορές περισσότερους θανάτους από οποιαδήποτε άλλη ιατρική ειδικότητα…
«Ολα είναι δύσκολα»
O Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου ακόμη «παλεύει» με την ανάμνηση του Αρκτου, ενός σκύλου που είχε μείνει παράλυτος έπειτα από τροχαίο. Τον είχε περιθάλψει και του είχε εξασφαλίσει ξανά την κινητικότητά του, κατασκευάζοντας γι’ αυτόν αναπηρικό αμαξίδιο. «Μια μέρα οι κηδεμόνες του τον έφεραν στο κτηνιατρείο ετοιμοθάνατο. Είχε φάει δηλητήριο (φόλα). Κατά τη διάρκεια της εξέτασης τον “έχασα” και, παρά την επίπονη προσπάθεια καρδιοαναπνευστικής αναζωογόνησης και διασωλήνωσης, δυστυχώς δεν επανήλθε. Η εικόνα του έρχεται διαρκώς στο μυαλό μου…».
Το 35% των κτηνιάτρων στις ΗΠΑ πάσχει από επαγγελματική εξουθένωση και το 60% έχει κάποια στιγμή βιώσει εργασιακό στρες, άγχος ή κατάθλιψη σε βαθμό που χρειάστηκε τη βοήθεια ειδικού.
Για τον Αλέξανδρο, η ψυχολογική πίεση είναι ο αόρατος εχθρός στην καθημερινότητα ενός κτηνιάτρου, ειδικά την τελευταία δεκαετία, συμβαδίζοντας με την πρόοδο της κτηνιατρικής επιστήμης, που έχει αυξήσει τις προσδοκίες –συχνά και τις απαιτήσεις– των ανθρώπων για τα ζώα τους. «Καλούμαστε σχεδόν καθημερινά να διαχειριστούμε περιστατικά όπως του Αρκτου, μεταξύ ζωής και θανάτου, σε πολύωρα χειρουργεία χωρίς διαλείμματα, μαζί με την αγωνία των κηδεμόνων. Αντίστοιχα έχει μεγαλώσει και η πίεση των κτηνοτρόφων για την υγεία των κοπαδιών τους. Ερχόμαστε σε επαφή με σοβαρά λοιμώδη νοσήματα, θυσιάζουμε προσωπικές και οικογενειακές στιγμές, ξεπερνάμε διαρκώς τα όριά μας. Η δουλειά μας είναι να θεραπεύουμε ζώα. Ισως ακούγεται απλό, όμως στην πράξη είναι απίστευτα δύσκολο. Οι ασθενείς μας δεν μπορούν να περιγράψουν τα συμπτώματά τους, τις περισσότερες φορές δεν γνωρίζουμε καν το ιστορικό τους. Και, φυσικά, δεν αντιλαμβάνονται τη σημασία ούτε της εξέτασης ούτε της αγωγής. Δεν συνεργάζονται, δεν μας διευκολύνουν όπως κάνουν οι άνθρωποι που απευθύνονται σε κάποιο γιατρό».
Η κτηνίατρος – γαστρεντερολόγος Βασιλική Σταθοπούλου συμφωνεί. «Τα τελευταία χρόνια αναφερόμαστε στα ζώα συντροφιάς ως αναπόσπαστα μέλη της οικογένειάς μας. Ο όρος “ιδιοκτήτης” έχει αντικατασταθεί από το “κηδεμόνας”, ο κτηνίατρος συγκρίνεται με τον παιδίατρο. Ομως η συχνή απαξίωση του έργου μας, οι χαμηλές αποδοχές σε αναντιστοιχία με την πολύωρη απασχόλησή μας, η αυτοχρηματοδότηση του εξοπλισμού και της μετεκπαίδευσής μας, είναι μερικοί από τους λόγους που οδηγούν πολλούς συναδέλφους σε αδιέξοδο. Η ενσυναίσθηση και το βάρος της ευθύνης μας μεγεθύνονται απέναντι σε ασθενείς που δεν έχουν λεκτικό κώδικα. Εκδηλώνουν τα συμπτώματα της ασθένειάς τους, τον πόνο ή την απόγνωσή τους μόνο με βλέμματα και, ίσως, κλάματα. Αισθανόμαστε αποκλειστικά υπεύθυνοι για όσα υπομένουν τα ζώα, για όσα αφήνουν να εννοηθούν, για όσα εμείς οφείλουμε να ανακαλύψουμε», λέει στην «Κ». Υπάρχει και κάτι άλλο, πολύ σημαντικό, όπως τονίζει. «Εκτός από πάροχοι υγείας, καλούμαστε κάθε τόσο να μετατραπούμε σε αρωγούς θανάτου, χωρίς επαρκές και ασφαλές νομικό πλαίσιο. Είμαστε ευάλωτοι στον αναίτιο και χωρίς επιχειρήματα διαδικτυακό διασυρμό, στο cyberbullying κάποιων δήθεν επαϊόντων. Τέλος, η μόδα των DINK (Dual Income No Kids) και των DINKWAD (Dual Income No Kids With A Dog) της γενιάς των Millennials και των Gen Zers δεν μπορεί παρά να θέσει έναν προβληματισμό για τη θέση του κτηνιάτρου σε αυτή τη νεοσύστατη μορφή οικογένειας», επισημαίνει η Βασιλική.
«Υψηλό στρες»
Ο Δημήτρης Λέτσoς είναι μέλος της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης Not One More Vet (NOMV) που ιδρύθηκε στις ΗΠΑ το 2017 (ως εξέλιξη μιας ομάδας που είχε δημιουργηθεί στο Facebook μετά την αυτοκτονία της Σοφία Γιν), για να ανακόψει το τσουνάμι προβλημάτων ψυχικής υγείας στους κτηνιάτρους. Πριν από λίγες μέρες, μάλιστα, ο Ελληνας κτηνίατρος βραβεύτηκε –και ως μέλος της εκπαιδευτικής επιτροπής της NOMV, και ατομικά ως «Ανερχόμενος εθελοντής της χρονιάς»–, για τη συμμετοχή του στη δημιουργία οδηγού ενάντια στη διαδικτυακή παρενόχληση των συναδέλφων του.
«Πολλοί λόγοι μπορεί να συμβάλουν στην ένταση του φαινομένου: το υψηλό στρες λόγω της φύσης της δουλειάς, η κακή ισορροπία ανάμεσα στον εργασιακό βίο και στην προσωπική ζωή, η ψυχική εξάντληση από την παροχή ενσυναισθητικής φροντίδας. Και οι παλαιότερες γενιές το αντιμετώπιζαν, αλλά τα τελευταία χρόνια πολλά έχουν αλλάξει. Τα ζώα από την αυλή μπήκαν στο διαμέρισμα, η οικονομική ανασφάλεια των κηδεμόνων έχει αυξηθεί καθώς και οι απαιτήσεις τους, σημαντικό ρόλο παίζει η τοξικότητα στο Διαδίκτυο. Ειδικά τα χρόνια της πανδημίας η κατάσταση του κλάδου παγκοσμίως επιδεινώθηκε: ο αριθμός των κατοικιδίων εκτοξεύτηκε, εκείνος των κτηνιάτρων συρρικνώθηκε, αφού οι γηραιότεροι αποσύρονται με ταχείς ρυθμούς και οι νέοι που μπαίνουν στο επάγγελμα δεν είναι αρκετοί για να καλύψουν τις ανάγκες».
Διαδικτυακός διασυρμός και απειλές
Πριν από μερικούς μήνες, στο Κεντάκι των ΗΠΑ, κηδεμόνας ζώου πυροβόλησε και σκότωσε νεαρό υπάλληλο σε κτηνιατρείο, θεωρώντας ότι δεν είχε δοθεί η πρέπουσα προσοχή στον άρρωστο σκύλο της. Τέτοια περιστατικά δεν έχουν συμβεί στην Ελλάδα, όμως το πρόβλημα του εργασιακού στρες είναι υπαρκτό. «Πιο ευάλωτοι είναι οι νεότεροι και οι γυναίκες. Δυστυχώς, όμως, ακόμη κι όταν το πρόβλημα γίνεται εξουθενωτικό, τις περισσότερες φορές αισθάνονται ότι δεν είναι σοβαρό και δεν ζητούν βοήθεια. Γι’ αυτό και η Ελληνική Κτηνιατρική Εταιρεία έχει ξεκινήσει δράσεις για την ψυχική ευημερία των κτηνιάτρων σε συνεργασία με την εταιρεία MSD Animal Health. Λειτουργεί ήδη 24ωρη τηλεφωνική γραμμή ψυχολογικής υποστήριξης», λέει η Ελλη Καλεμτζάκη, κτηνίατρος, Co-Chair WSAVA Professional Wellness Group, που αναφέρει μία ακόμη παράμετρο του θέματος: «Ορισμένοι φιλόζωοι έχουν την αξίωση ο κτηνίατρος να αναλάβει όλα τα αδέσποτα που αφήνουν στην πόρτα του χωρίς αμοιβή. Η “τιμωρία” του αν δεν το κάνει είναι η αρνητική δημοσιότητα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που μπορεί να πάρει διαστάσεις δυσφήμησης. Αυτό ασκεί τεράστια ψυχολογική πίεση στους συναδέλφους».
Η Ειρήνη Μαυράκη το έχει βιώσει «στο πετσί της». «Ανδρας μάς έφερε αδέσποτη γάτα. Ηταν σε κακή κατάσταση, δεν έτρωγε καν. Τη νοσηλεύσαμε και υποψιαστήκαμε ότι είχε ξένο σώμα στο έντερό της. Επρεπε να κάνουμε υπέρηχο και χειρουργική επέμβαση. Εκείνος έδωσε τη συγκατάθεσή του, αν και τόνισε ότι δεν είχε χρήματα να μας πληρώσει. Αφαιρέσαμε ένα μεγάλο κομμάτι αφρολέξ από ζώο το οποίο δυστυχώς δεν άντεξε. Επί μήνες έβαζε φίλους του να μας τηλεφωνούν και να μας απειλούν, ο ίδιος έστελνε υβριστικά μηνύματα. Ο φόβος μας δεν μπορεί να περιγραφεί. Δεν υπάρχει νομικό πλαίσιο για την προστασία μας από τους κηδεμόνες που δεν συμμορφώνονται με τα πρωτόκολλα διαχείρισης περιστατικών και, επιπλέον, αποποιούνται τις οικονομικές τους υποχρεώσεις».
«Ενας άλλος κηδεμόνας μάς έφερε τον σκύλο του που είχε λεϊσμανίωση. Του είπαμε ότι έπρεπε να ξεκινήσει χωρίς καθυστέρηση φαρμακευτική αγωγή. “Αυτά είναι κόλπα των εταιρειών για να πουλάνε φάρμακα”, μας απάντησε και επέλεξε μόνος του αμφιλεγόμενες εναλλακτικές θεραπείες. Τρεις μήνες μετά, μας επισκέφθηκε ξανά. Ο σκυλάκος ήταν ένας σκελετός, με νεφρική ανεπάρκεια, η ευθανασία ήταν μονόδρομος. Ως γιατρός, λοιπόν, είδα ένα ζώο να αργοπεθαίνει αλλά δεν μου επετράπη να το βοηθήσω. Τέτοια περιστατικά είναι πολλά και επώδυνα. Σχεδόν είκοσι χρόνια στο επάγγελμα, ξέρετε πόσες γάτες και σκύλους έχω πάρει στο σπίτι μου επειδή οι κηδεμόνες τους δεν μπορούσαν να τα φροντίσουν; Ξεπερνούν τα πενήντα. Μερικά δεν τα κατάφεραν, ακόμη τα κλαίω. Φυσικά υπάρχουν και καλές στιγμές επιτυχίας και χαράς, όπως και σοβαροί και υπεύθυνοι ιδιοκτήτες», λέει η Ειρήνη. «Γι’ αυτούς εξακολουθώ να εργάζομαι και, φυσικά, για τα ζώα που λατρεύω».