Εχουν τη σημασία τους οι ορισμοί. Περιγράφουν έννοιες, πράξεις ή ιδιότητες και διαμορφώνουν μια κοινή βάση συνεννόησης για τους εκάστοτε εμπλεκόμενους. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον ορισμό του «Μόνιμου Αντάρτη», όπως προκύπτει από μια γενική διαταγή του 1943, σταλμένη από το Κοινό Γενικό Στρατηγείο των ελληνικών αντιστασιακών οργανώσεων προς τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ Ηπείρου. Το έγγραφο εντοπίστηκε πρόσφατα στο προσωπικό αρχείο του αρχηγού του ΕΔΕΣ, στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα, από τους ερευνητές του Πολεμικού Μουσείου. Και πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα γνωστά που συνυπογράφουν ο Ναπολέων Ζέρβας και ο Αρης Βελουχιώτης.
«Μόνιμος Αντάρτης», διαβάζει κανείς στο έγγραφο, «θεωρείται ο ένοπλος τοιούτος, ο οποίος ανήκει εις ενεργόν Τμήμα και στρατωνίζεται εις κοινόν χώρον, υποκείμενος εις όλας τας διατάξεις και τους Νόμους του κανονικώς στρατευομένου Ελληνος και ο οποίος συμμετέχει εις κοινόν συσσίτιον, απαγορευομένης της απομακρύνσεώς του εκ του χώρου Στρατωνισμού ή Καταυλισμού, εκτός υπάρξεως εξαιρετικής ανάγκης, οπότε δέον να…».
Γιατί όμως ήταν απαραίτητος ο ορισμός; Το εξηγεί στην «Κ» ο ιστορικός Φάνης Βλάχος, επιμελητής του Ιστορικού Αρχείου Πολεμικού Μουσείου. «Οι αντιστασιακές οργανώσεις διέθεταν στρατιωτική δομή», λέει ο ιστορικός, «δεν μαζεύονταν μερικά άτομα για πλιάτσικο και για να σκοτώσουν κανέναν Γερμανό. Το έγγραφο αναφέρει μάλιστα ότι υπάγονταν σε συγκεκριμένους νόμους και διατάξεις, όπως ένας Ελληνας στρατευμένος σε φυσιολογική περίοδο, που δεν μπορούσε να κάνει ό,τι θέλει». Εξίσου σημαντικός λόγος, προσθέτει ο ιστορικός, ήταν η χρηματοδότηση των οργανώσεων, την οποία είχε αναλάβει το βρετανικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής: μία λίρα τον μήνα για τους αξιωματικούς και μισή για τους υπαξιωματικούς και τους αντάρτες. Η επιμελητεία του στρατεύματος, ο υπολογισμός των συσσιτίων, καθιστούσε επίσης αναγκαία τη διευθέτηση των σχετικών ζητημάτων. Και φυσικά, κρίσιμο ήταν το ποιος συμμετείχε σε συμπλοκές με τον κατακτητή: «αν ένας απλός πολίτης σκότωνε έναν Ιταλό, η πράξη του μπορεί να ήταν αντιστασιακή, ενδεχομένως όμως να δικαζόταν ως δολοφόνος», λέει ο κ. Βλάχος και συνεχίζει: «Αν ανήκες σε ένα στρατιωτικό τμήμα, που φοράει στρατιωτικά ρούχα και πολεμάει τον αντίπαλο, το να τον σκοτώσεις ήταν πράξη πολεμική. Το συγκεκριμένο έγγραφο λοιπόν θέλει να δείξει ότι τα τμήματα των ανταρτών είναι οργανωμένα στρατιωτικά».
Ολα αυτά βέβαια έχουν και ένα χαρακτήρα νομοτεχνικό. Αν κανείς θέλει να εμβαθύνει στις πολιτικές πτυχές του ζητήματος, το ενδιαφέρον είναι η ημερομηνία του εγγράφου: «Κάπου, τη 18 Αυγούστου 1943», αναφέρεται στο τέλος της διαταγής, με τη γεωγραφική αοριστία να επιλέγεται για λόγους μυστικότητας. «Εκείνη την περίοδο υπήρχαν ήδη κάποιες αψιμαχίες μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων, αλλά ακόμα δεν είχε ξεκινήσει αυτό που ονομάζουμε “κατοχικός εμφύλιος”», σημειώνει ο κ. Βλάχος και συνεχίζει: «Οι κατοχικές εμφύλιες συγκρούσεις ξεκινούν από τον Οκτώβριο του 1943 και διαρκούν έως τον Φεβρουάριο του 1944. Μέχρι τότε, οι αντιστασιακές οργανώσεις ήταν μαζί. Προσπαθούσαν, πάντα υπό τους Βρετανούς, να οργανώσουν ένα κοινό στρατηγείο. Είχε συγκρατηθεί το πράγμα».
Ειδικά η συνύπαρξη, στο ίδιο έγγραφο, των ιδιόχειρων υπογραφών του Ζέρβα και του Βελουχιώτη μοιάζει σαν να ξαναζωντανεύει, έστω για λίγο, κάτι το οριστικά χαμένο. Δεν είναι μάλιστα το μοναδικό τέτοιο ντοκουμέντο: το αρχείο του αρχηγού του ΕΔΕΣ περιλαμβάνει και μια ακόμα διαταγή, χειρόγραφη, με ημερομηνία 10 Αυγούστου 1943, που αφορά τη συγκρότηση κοινής επιμελητείας των οργανώσεων και φέρει επίσης τις δύο εμβληματικές υπογραφές. Και παρότι σήμερα όλα αυτά θυμίζουν έργο εναλλακτικής ιστορίας, έχουν την αξία τους. «Δύο υπογραφές σημαίνουν είτε ότι πρόκειται για κάποια κοινή απόφαση, είτε ότι οι δύο συνυπογράφοντες συμφωνούν σε κάτι, αν και αντίπαλοι», λέει ο Φάνης Βλάχος, σημειώνοντας ότι η βραχεία ζωή του Κοινού Γενικού Στρατηγείου καθιστά τέτοια έγγραφα πολύ σπάνια. «Το γεγονός μάλιστα ότι οι υπογραφές είναι ιδιόχειρες υπογραφές», συνεχίζει, «πιστοποιεί την ταυτόχρονη παρουσία, των δύο ανδρών, στο ίδιο μέρος».
«Σημαίνει είτε ότι πρόκειται για κάποια κοινή απόφαση είτε ότι οι δύο συνυπογράφοντες συμφωνούν σε κάτι, αν και αντίπαλοι», λέει ο ιστορικός Φάνης Βλάχος.
Είχε προηγηθεί βέβαια η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου το 1942, από όπου και μια φωτογραφία του Ζέρβα και του Βελουχιώτη να χορεύουν πριν από την επιχείρηση. Μια άλλη συνύπαρξή τους έλαβε χώρα στα Αγναντα της Αρτας στις 16 Αυγούστου 1943, όπου έδωσαν κοινή ομιλία – η «Κ» δημοσιεύει σήμερα μια σπάνια φωτογραφία από εκείνη την ημέρα, που προέρχεται από το αρχείο Σταύρου Κωτσάκη.
Το αρχείο του Ζέρβα ωστόσο περιλαμβάνει και στρατιωτικά έγγραφα, που συντάχθηκαν ενώ οι κατοχικές εμφύλιες συγκρούσεις είχαν ήδη πια ξεκινήσει. Η γλώσσα τους σκιαγραφεί το κλίμα της περιόδου. «Για παράδειγμα, τα στρατιωτικά έγγραφα του ελληνοϊταλικού πολέμου περιλαμβάνουν διαταγές, χωρίς να μιλάνε με οργή για τον αντίπαλο», λέει ο Φάνης Βλάχος και συνεχίζει: «Ομως τα έγγραφα του κατοχικού εμφυλίου, αν και στρατιωτικά, χαρακτηρίζονται από μια γλώσσα που βγάζει οργή, πικρία, αγανάκτηση, μίσος». Για παράδειγμα, στις αναφορές του Ζέρβα στους Βρετανούς, καταγγέλλει ότι οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ τον «χτύπησαν», ότι αντιμετωπίζει «διμέτωπο αγώνα» κ.λπ. «Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στις διάφορες προκηρύξεις των αντιστασιακών οργανώσεων», προσθέτει ο κ. Βλάχος, «όπως σε εκείνες του ΕΑΜ, που πλάι στον “αιμοβόρο κατακτητή” αναφέρονται και οι “αντιεθνικές και αντιλαϊκές οργανώσεις”, με τα μέλη του ΕΔΕΣ να χαρακτηρίζονται ως “γενίτσαροι” ή “πεμπτοφαλαγγίτες”. Τα ίδια κάνει και ο ΕΔΕΣ στις δικές του προκηρύξεις, οι οποίες αναφέρουν π.χ. ότι “οι άνθρωποι του ΕΑΜ συνεχίζουν τις τρομοκρατικές εκδηλώσεις”, ότι “μιμούμενοι τους φασίστες Ιταλούς εστράφησαν κατά των οικογενειών των ανταρτών” κ.λπ. Ολα τα έγγραφα του κατοχικού εμφυλίου είναι πολύ έντονα. Ετσι συμβαίνει γενικά στους εμφυλίους πολέμους», καταλήγει ο κ. Βλάχος.
Τα παραπάνω στρατιωτικά έγγραφα και άλλα τεκμήρια περιλαμβάνονται στο λεύκωμα «Προσωπικό Αρχείο Αρχηγού ΕΔΕΣ Στρατηγού Ν. Ζέρβα» (επιμέλεια: Φάνης Βλάχος, Γιάννης Αθανασόπουλος) των εκδόσεων Βεργίνα που θα παρουσιαστεί στις 20 Νοεμβρίου (7 μ.μ.) στο Πολεμικό Μουσείο.