Η αποκάλυψη των προτάσεων που επικράτησαν στους πρώτους τρεις (Κολωνάκι, Εξάρχεια, Ευαγγελισμός) από τους επτά αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς για την ανάπλαση πλατειών, όπου θα κατασκευαστούν σταθμοί της γραμμής 4 του μετρό, στον Δήμο Αθηναίων, προκάλεσε αντιδράσεις.
Η «Κ» φιλοξενεί τις απόψεις τριών αρχιτεκτόνων
Από την ελκυστικότητα στην πιθανή απώθηση
Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ
Είναι γεγονός ότι οι έντονες διαμαρτυρίες μετά την αιφνίδια καταστροφή της πλατείας Κολωνακίου, έργο των αρχιτεκτόνων Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη, οδήγησαν στην πραγματοποίηση των πρώτων αρχιτεκτονικών διαγωνισμών – ιδεών για τις αναπλάσεις των χώρων, όπου θα εγκατασταθούν οι νέοι σταθμοί του μετρό της γραμμής 4. Με αφορμή τη δημοσίευση των αποτελεσμάτων και των συζητήσεων που ακολούθησαν, θα επιχειρήσω στη συνέχεια να σχολιάσω τις τρεις προτάσεις που διακρίθηκαν.
Πλατεία Κολωνακίου
Στην πρόταση της ομάδας Theoni Xanthi – XZA Architects έχουμε μια ανατροπή της κλασικής έννοιας της πλατείας. Μια οριζόντια, επίπεδη, ελλειπτική διαδρομή, ένας δακτύλιος στη στάθμη της Πατριάρχου Ιωακείμ, κυριαρχεί στη σύνθεση και οργανώνει τη λύση. Συνδέεται με σκάλα και ράμπα με το κάτω ενιαίο επίπεδο, που ακολουθεί τις στάθμες των άλλων περιμετρικών οδών και επεκτείνεται μέχρι τα όρια των κτιρίων, περιορίζοντας την κίνηση των αυτοκινήτων στην ανατολική και τη νότια πλευρά. Η ενδιαφέρουσα αυτή υπερυψωμένη, ελλειπτική διαδρομή με καθιστικά, υδάτινη διαμόρφωση και ζώνες φύτευσης λειτουργεί και ως μπελβεντέρε, με θέα εκατέρωθεν του άξονα Λυκαβηττός – οδός Κουμπάρη μέχρι και το Παναθηναϊκό Στάδιο. Παράλληλα κυριαρχεί και ο άξονας Κανάρη – Καψάλη, όπως αποτυπώνεται στις χαράξεις του δαπέδου του κάτω επιπέδου, όπου εντάσσονται διακριτικά μέσα στη γενική σύνθεση της πλατείας οι απολήξεις του σταθμού, οι κυλιόμενες σκάλες, ο ανελκυστήρας που συνδέει τα δύο επίπεδα, και οι κλειστοί χώροι ενός café, πωλητηρίου και τουαλέτες. Σε ένα χώρο προφυλαγμένο από τον θόρυβο του δρόμου όπου ενθαρρύνονται οι συναντήσεις, δίνεται και η δυνατότητα πραγματοποίησης μικρής κλίμακας εκδηλώσεων. Και ενώ κατά άλλους η τρισδιάστατη γεωμετρία διαμορφώνει ένα έντονο στοιχείο το οποίο επιβάλλεται στην πλατεία ακυρώνοντας όποια εσωτερικότητα τη χαρακτηρίζει, εκτιμώ ότι η λύση έχει μια ελκυστικότητα προκαλώντας μια αίσθηση ευχαρίστησης και προσελκύοντας τους περαστικούς.
Πλατεία Εξαρχείων
Στον απόηχο του διλήμματος και της έντασης σε σχέση με τη θέση του σταθμού και την κοπή των δένδρων, η λύση του γραφείου Tense Architecture Network αναδεικνύει έναν έξυπνο τρόπο ένταξης ενός καθαρού γεωμετρικού σχήματος, μια σύνθεση με ομόκεντρους κύκλους σε έναν εξαιρετικά ανήσυχο και παράγωνο χώρο. Οι κυλιόμενες σκάλες όμως εδώ κυριαρχούν, ενταγμένες σε μια δεύτερη, διευρυμένη κυκλική διαμόρφωση, η οποία διαχωρίζει την ήδη μικρής κλίμακας πλατεία σε δύο ενότητες. Ενδιαφέρουσα η επεξεργασία του δαπέδου, αλλά οι ομόκεντροι κύκλοι δημιουργούν μια αίσθηση υπέρμετρης τάξης και ίσως απώθησης για τον επισκέπτη.
Η πλατεία Εξαρχείων εξελίχθηκε μέσα στον χρόνο σε μια ανοργάνωτη, άναρχη πλατεία με μια δομή ελεύθερη, μια πολλαπλότητα δραστηριοτήτων και μια δυναμική εντελώς διαφορετική από τις άλλες πλατείες της πόλης, με αυτοσχέδιες δράσεις, συνεχείς εκδηλώσεις και επεισόδια διαμαρτυρίας. Ανάλογες λογικές αποτυπώνονται στο αυτοδιαχειριζόμενο εδώ και χρόνια πάρκο στην οδό Ναυαρίνου μετά από κατάληψη και την αυθόρμητη συμμετοχή από ομάδες της περιοχής, που αναπτύχθηκε εκ των ενόντων, αν και ανάμεσά τους συμμετείχαν και αρχιτέκτονες.
Η προτεινόμενη λύση με την αυστηρή γεωμετρία και την καθαρότητά της επιβάλλει μια τάξη που φαίνεται ότι δεν συνάδει με την περιρρέουσα νοοτροπία στην περιοχή. Προκαλεί ήδη διαμαρτυρίες και φοβάμαι ότι δύσκολα θα γίνει αποδεκτή και πολύ πιθανόν θα επιχειρήσουν να την ανατρέψουν.
Σταθμός Ευαγγελισμού
Η λύση του γραφείου Μόρφω Παπανικολάου|MP SPARCH χαρακτηρίζεται από ευαίσθητες και ήπιες αρχιτεκτονικές χειρονομίες, με το ελάχιστο δυνατόν αποτύπωμα στο πάρκο Ριζάρη, και συνθέτει μια νέα ελκυστική πρόταση με απλές, καμπύλες χαράξεις. Στόχος να μετατραπεί μια καθημερινή διαδικασία μετάβασης, ανάδυσης και κατάδυσης σε μια ενδιαφέρουσα εμπειρία, που πραγματοποιείται κάτω από ένα ανακλινόμενο και αναδιπλούμενο κομψό στέγαστρο, πάνω από τις κυλιόμενες σκάλες. Το πάρκο εμπλουτίζεται με νέες δραστηριότητες για τις καθημερινές ανάγκες χαλάρωσης και συγκεκριμένα με διαδραστικά παιχνίδια, γλυπτά και στοιχεία νερού. Η διείσδυση του φυσικού φωτισμού στους εσωστρεφείς χώρους του μετρό εξασφαλίζεται με μια γραμμική, διαφώτιστη οροφή, αλλά και με διάσπαρτα skylights. Η υδάτινη διαμόρφωση και οι φυτεύσεις προσβλέπουν στην αναβάθμιση του τοπίου με σεβασμό στα χαρακτηριστικά του.
Αναμένοντας και την προκήρυξη των διαγωνισμών για τις πλατείες και των υπολοίπων σταθμών, ελπίζω στην υλοποίηση των βραβείων με την ουσιαστική συμμετοχή των μελετητών.
O κ. Γιώργος Τριανταφύλλου είναι αρχιτέκτονας.
Στην υπηρεσία του κενού
Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗ
«Το κενό οργανώνεται και εξημερώνεται από την αρχιτεκτονική. Είναι αυτό που υποδέχεται και παραλαμβάνει τη ζωή» (Σουζάνα Αντωνακάκη, 1935-2020).
Αυτό το κενό έρχονται να υπηρετήσουν οι προτάσεις των αρχιτεκτόνων που μετέχουν στους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς που προκηρύχθηκαν για τους δημόσιους χώρους των σταθμών μετρό της γραμμής 4 του Δήμου Αθηναίων. Ανάμεσά τους και η πλατεία Κολωνακίου, η ανάπλαση της οποίας μάς είχε ανατεθεί πριν από 21 χρόνια.
Ομολογώ ότι εξακολουθώ να είμαι σοκαρισμένος από την αδιαφορία με την οποία η πολιτεία, με ιδιαίτερη ευθύνη της «Αττικό Μετρό», αντιμετώπισε το 2021 αυτή την πνευματική προσφορά μας.
Το 2002 η πολιτεία μας ανέθεσε την ανάπλαση της πλατείας Κολωνακίου και μας επέλεξε ανάμεσα σε 17 γραφεία. Επεξεργαστήκαμε τότε με τη Σουζάνα Αντωνακάκη και τους συνεργάτες μας ένα δημόσιο χώρο συσχετισμένο με το ευρύτερο περιβάλλον του:
• Με τη διαχείριση της έντονης υψομετρικής διαφοράς των 4,80 μέτρων και τη δημιουργία μιας πλατείας προφυλαγμένης από τον θόρυβο των αυτοκινήτων.
• Με τη διασφάλιση της συνέχειας των διαδρομών των πεζών από τους γύρω δρόμους με σκαλοπάτια ή με ράμπα ήπιας κλίσης.
• Με την έντονη παρουσία της ροής του νερού από την κοντινή Δεξαμενή του Αδριάνειου Υδραγωγείου.
• Με την επέκταση της πλατείας νότια πεζοδρομώντας την αντίστοιχη οδό και τη στροφή της προς τον Εθνικό Κήπο, προτάσεις που δεν πραγματοποιήθηκαν.
Ταυτόχρονα, ο σχεδιασμός των δαπέδων, ο αστικός εξοπλισμός, το οφιοειδές γλυπτό και η φροντίδα της υφιστάμενης φύτευσης αποτέλεσαν αντικείμενα εκτεταμένης αναζήτησης της Σουζάνας. Παρ’ όλα αυτά η πλατεία, έστω και ανολοκλήρωτη, έλαβε θετική αναγνώριση: ξεχώρισε σε εκθέσεις, περιελήφθη στον μνημειώδη τόμο «1000 Χ Landscape Architecture», όπου επιλέχθηκαν διεθνώς 1.000 πλατείες ως υποδειγματικά έργα σχεδιασμού δημόσιου χώρου, ενώ έγινε επισκέψιμο σημείο στις εκπαιδευτικές περιηγήσεις διεθνών αρχιτεκτονικών σχολών.
Και αναρωτιέμαι μήπως αυτή η πλατεία που προϋπήρχε μπορούσε να διασωθεί ώστε να μη συζητάμε για μια νέα πλατεία; Κανένας αρμόδιος δεν μας αναζήτησε για την εξεύρεση μιας λύσης ή έστω να μας ενημερώσει για την επικείμενη καταστροφή. Πώς να μιλήσει κανείς για το ηθικό δικαίωμα των αρχιτεκτόνων πάνω στο έργο τους όταν η πολιτεία αδιαφορεί για την καλλιέργεια μιας συνέχειας, προϋπόθεση συγκρότησης πολιτισμού;
Δυστυχώς, η βεβιασμένη απόφαση καταστροφής της πλατείας Κολωνακίου, και η απουσία ελέγχων από αρμόδια θεσμικά όργανα (π.χ. Κεντρικό Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής), εικονογραφεί ένα ευρύτερο πρόβλημα στον σχεδιασμό των σταθμών. Στο πλαίσιο αυτό, η κατ’ αρχήν θετική πρωτοβουλία του Δήμου Αθηναίων για την έστω και καθυστερημένη διενέργεια αρχιτεκτονικών διαγωνισμών υπονομεύτηκε από την προχειρότητα προκήρυξής τους, όπως επισημάνθηκε από τους επιστημονικούς μας συλλόγους (ΣΑΔΑΣ, ΣΕΠΟΧ, ΠΣΑΤ) και ομάδες συναδέλφων με την υποστήριξη πλήθους ακαδημαϊκών δασκάλων.
Κανένα από τα τεκμηριωμένα διορθωτικά σχόλια των παραπάνω δεν ελήφθησαν σοβαρά υπόψη, με αποτέλεσμα τη μειωμένη συμμετοχή στους διαγωνισμούς και την απουσία πλουραλισμού προτάσεων. Εχω τη γνώμη πως οι διαγωνισμοί αυτοί δεν απέδωσαν όσα θα μπορούσαν για την πόλη, καθώς απέκλεισαν τους νέους συναδέλφους και δεν έδωσαν τη δυνατότητα για ουσιαστικές παρεμβάσεις με την παροχή των απαραίτητων επιστημονικών δεδομένων.
Φοβούμαι ότι ο τρόπος σχεδιασμού του δικτύου σταθμών μετρό χωρίς μια ολοκληρωμένη σχεδιαστική προσέγγιση στο επίπεδο της πόλης είναι η ουσία του προβλήματος. Λείπει η πολεοδομική ανάγνωση στην ευρύτερη ακτίνα επιρροής των σταθμών των 500 μ. Ο σχεδιασμός ξεκινάει από το επίπεδο των αποβαθρών και καταλήγει στο επίπεδο της πόλης χωρίς φροντίδα για τη χωροθέτηση του απαραίτητου εξοπλισμού των σταθμών: κλιμακοστάσια, ανελκυστήρες και αεραγωγοί κατακερματίζουν προϋπάρχοντες δημόσιους χώρους μετατρέποντάς τους σε περάσματα επιβατών. Ετσι χάνεται μια μοναδική ευκαιρία δημιουργίας ενός δικτύου υποδειγματικών δημόσιων χώρων, ενώ η πόλη χάνει την ευκαιρία συνολικής ανασυγκρότησής της.
Ο κ. Δημήτρης Αντωνακάκης είναι αρχιτέκτονας, συνιδρυτής του γραφείου Atelier 66.
Η πλατεία ως φορέας ιστορικής μνήμης
Του ΓΙΑΝΝΗ Α. ΑΙΣΩΠΟΥ
Με την ευκαιρία των έργων για τη γραμμή 4 του μετρό στην Αθήνα, η Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε. διοργάνωσε επτά αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς ιδεών για την ανάπλαση των κοινόχρηστων χώρων των σταθμών. Ο διαγωνισμός για την πλατεία Κολωνακίου ξεχωρίζει ως προς τη σημασία του από τους υπόλοιπους και θέτει προς συζήτηση σημαντικές παραμέτρους που έχουν να κάνουν με τον (επανα)σχεδιασμό ιδιαίτερων τόπων των πόλεων που παρουσιάζουν ιστορικό βάθος.
Η πλατεία Φιλικής Εταιρείας, πιο γνωστή ως πλατεία Κολωνακίου, αποτελεί αναμφίβολα έναν ιδιαίτερο τόπο, πρόκειται για έναν από τους παλαιότερους και πιο γνωστούς αστικούς δημόσιους χώρους της πρωτεύουσας. Ο (επανα)σχεδιασμός της χρήζει ξεχωριστής προσέγγισης. Εξηγούμαι: σε έναν ιδιαίτερο δημόσιο χώρο, η αρχιτεκτονική και ο αστικός σχεδιασμός καλούνται –πέραν της λειτουργικής επίλυσης και της αισθητικής ποιότητας που πρέπει να προσφέρουν– να αναδείξουν τα συμβολικά και μοναδικά στοιχεία ταυτότητας, καθώς και τις ιστορικές αναφορές που καθόρισαν τον χώρο στη διάρκεια του χρόνου και να υποστηρίξουν τον ρόλο του ως φορέα συλλογικής ιστορικής μνήμης. Αλλωστε η ανάδειξη της πνευματικότητας ιδιαίτερων τόπων και της σύνδεσης του παρελθόντος με το παρόν στοχεύοντας στο μέλλον, αποτελεί κύριο αντικείμενο του αστικού σχεδιασμού.
Ποια είναι τα δύο κύρια στοιχεία ταυτότητας της πλατείας Κολωνακίου που, σε μεγάλο βαθμό, και η ίδια η διοργανώτρια αρχή ανέφερε στο κείμενό της με τίτλο «Αντικείμενο του διαγωνισμού»;
Πρώτον, η παρουσία και η ανάδειξη του αρχαίου κολωνακίου που έδωσε το όνομά του σε ολόκληρη την περιοχή αλλά και στην ίδια την πλατεία. Η μικρή αυτή κολόνα προερχόταν από την Αδριάνειο Δεξαμενή στη σημερινή πλατεία Δεξαμενής. Ηταν συνδεδεμένη με αρχαία και, αργότερα, χριστιανική πομπή-λιτανεία πολιτών της Αθήνας με συνοδεία ζώων που έσερναν άροτρο και χάραζε–καθόριζε στο έδαφος περιοχή «ιασμένη» από ασθένειες. Τα ακραία σημεία της προσδιορίζονταν από κολωνάκια, όπως το σωζόμενο σήμερα στην πλατεία. Η τελετή ήταν γνωστή ως «περιάροση». Η θεραπευτική διάσταση του κολωνακίου αναμφίβολα συνδεόταν με τον διαχρονικό ρόλο του νερού ως στοιχείου κάθαρσης και ίασης. Η ανάδειξη του κολωνακίου ως του στοιχείου που ονοματοδότησε την πλατεία και την περιοχή, αλλά και η σύνδεσή του με το νερό ως στοιχείου ίασης θα έπρεπε να απαντηθούν στη σχεδιαστική πρόταση.
Δεύτερον, η επίσημη ονομασία της πλατείας ως «πλατεία Φιλικής Εταιρείας» και η αναπόφευκτη σύνδεσή της με την ιστορία της Φιλικής Εταιρείας και τους ιδρυτές της, και τον καθοριστικό ρόλο που αυτοί διαδραμάτισαν στην έκβαση του απελευθερωτικού αγώνα του ελληνικού έθνους. Εκ των πραγμάτων, η πλατεία καλείται, μέσω του σχεδιασμού της, να αποτελέσει ένα σύγχρονο μνημείο της Φιλικής Εταιρείας προβάλλοντας τις αρχές της και διαιωνίζοντας τη μνήμη των πρωταγωνιστών της.
Κανένα από τα δύο αυτά στοιχεία δεν μπορεί να αποτελέσει μια «παράπλευρη ιστορία», ένα πρόσθετο στοιχείο κάπου μέσα στην αρχιτεκτονική πρόταση, αλλά, αντίθετα, πρέπει να συγκροτήσουν κυρία στόχευση της πρότασης, να τη διαμορφώσουν.
Κλείνω το σημείωμα αυτό με ένα τρίτο ζήτημα λειτουργικής διάστασης, που όμως μορφοποιεί τον χαρακτήρα της πλατείας: τη σχέση των κινήσεων των κατοίκων της περιοχής με τις κινήσεις των επιβατών του μετρό. Ο μη διαχωρισμός των κινήσεων θα οδηγήσει αναπόφευκτα στη μετατροπή της πλατείας από προορισμό σε χώρο διέλευσης και στη συνακόλουθη αλλοίωση της φυσιογνωμίας της. Το Κολωνάκι, εκτός από περιοχή μουσείων, αιθουσών τέχνης, εμπορίου και αναψυχής, αποτελεί ισχυρό αστικό, οικιστικό πυρήνα, γειτονιά κατοικίας με ισχυρή αίσθηση του ανήκειν για νέους εργαζομένους, ζευγάρια, οικογένειες αλλά και ηλικιωμένους που αναζητούν έναν ποιοτικό χώρο ξεκούρασης και αναψυχής, χωρίς τη διαρκή παρουσία χιλιάδων διερχόμενων επιβατών του μετρό. Επομένως, η επιλογή της θέσης και η αρχιτεκτονική επεξεργασία της εισόδου στον σταθμό του μετρό θα έπρεπε να αποτελέσουν κύριο στοιχείο της πρότασης.
Κανένα από τα τρία πιο πάνω ζητήματα δεν απαντήθηκε από τις τρεις βραβευθείσες προτάσεις του διαγωνισμού, ούτε φαίνεται να απασχόλησε την κρίση της κριτικής επιτροπής, όπως αποτυπώνεται στο πρακτικό της.
Ο κ. Γιάννης Α. Αίσωπος είναι αρχιτέκτων, καθηγητής και πρόεδρος στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών. Συμμετείχε ως μέλος ομάδας στον διαγωνισμό της πλατείας Κολωνακίου, όπου απέσπασε έπαινο. Ηταν πρόεδρος της κριτικής επιτροπής των διαγωνισμών για την ανάπλαση του κοινόχρηστου χώρου του νέου σταθμού του μετρό στα δικαστήρια και στην Αλεξάνδρας.