Οι τελευταίοι «καστρόπληκτοι» της Θεσσαλονίκης

Ο αέρας λυσσομανάει την Κυριακή το πρωί στη Θεσσαλονίκη. Στα δρομάκια της Aνω Πόλης με δυσκολία συναντάς κάποιον περαστικό. Η Αγγελική Συμεωνίδη ξεμυτάει από το σπίτι της μόνο για να ελέγξει το φαγητό στην κουζίνα. Σήμερα έχει τα γενέθλιά της και από το πρωί κάνει δουλειές για να υποδεχθεί τα παιδιά και τα εγγόνια της που θα έρθουν για να γευματίσουν οικογενειακά.

Η ηλικιωμένη γυναίκα και ο σύζυγός της είναι από τους ελάχιστους πλέον κατοίκους που έχουν απομείνει στη γειτονιά των «καστρόπληκτων», των σπιτιών δηλαδή που έχτισαν οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία χρησιμοποιώντας για τον έναν τοίχο του σπιτιού τους το Βυζαντινό Τείχος που διαπερνά την οδό Επταπυργίου.

Η γειτονιά ξεκίνησε να διασπάται από το 1996, έναν χρόνο πριν γίνει η Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα, όταν ξεκίνησε η απαλλοτρίωση των πρώτων σπιτιών με σκοπό η περιοχή γύρω από το Βυζαντινό Τείχος να αναδειχθεί και να αναβαθμισθεί. Περίπου 10 χρόνια μετά, ξεκινούν οι πρώτες κατεδαφίσεις 16 αυθαίρετων κτισμάτων, που έχουν πρώτα λάβει έγκριση από το Τοπικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και την 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Σπίτια-φαντάσματα

Ερχόμενοι στο σήμερα, τα σπίτια των «καστρόπληκτων» λείπουν από τις επίσημες ρυμοτομικές μελέτες, καθώς η περιοχή χαρακτηρίζεται ως «ζώνη πρασίνου», παρότι περίπου 10 οικογένειες ζουν κανονικά εκεί, ενώ πολλά έχουν κατεδαφισθεί με στόχο την «ανάδειξη του τείχους» και τη μετατροπή της περιοχής σε μια «καθαρή», ελκυστική ατραξιόν. Ωστόσο, οι μόνες εργασίες αποκατάστασης που έχουν γίνει είναι από την άλλη πλευρά του τείχους με στόχο τη δημιουργία ενός χώρου όπου θα γίνονται πολιτιστικές δράσεις. Πολλά, ακόμη, σπίτια παραμένουν εγκαταλειμμένα και κατεδαφισμένα.

Η αντίδραση στην καταστροφή των παρατείχιων προσφυγικών κτισμάτων εκφράστηκε κατά καιρούς από κατοίκους, επιστήμονες και εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης, που υπογράμμισαν παράλληλα με την ανάγκη ανάδειξης του Τείχους, την ανάγκη να διατηρηθεί η μνήμη και η προσφυγική ταυτότητα της πόλης. Την αντίρρηση αυτή διακρίνει κανείς και στους δρόμους της Ανω Πόλης, όπου σε μικρά γκράφιτι κόκκινου χρώματος αναγράφεται στους τοίχους: «Τα καστρόπληκτα ΜΕΝΟΥΝ!». Τα ίχνη των παλιών σπιτιών διακρίνονται ακόμα σε διάφορα σημεία του τείχους.

Η κ. Συμεωνίδη γνώριζε όλους τους κατοίκους του δρόμου. Περιγράφει με νοσταλγία την εποχή εκείνη, όπου οι άνθρωποι που ζούσαν εκεί είχαν σχηματίσει μια πραγματική γειτονιά, στην οποία μοιράζονταν τις λύπες και τις χαρές τους. «Ηταν πάρα πολύ ωραία η ζωή. Καθόμασταν έξω στα πεζουλάκια, στις καρέκλες και μιλούσαμε. Ηταν και τα απέναντι σπίτια χαμηλά, και απολαμβάναμε τη θέα. Δεν υπάρχει τώρα εκείνη η ζεστασιά που είχαμε τότε. Είτε γιορτή είτε κηδεία, ο κόσμος θα μαγείρευε, θα ξενυχτούσε».

Η κ. Συμεωνίδη περιγράφει με νοσταλγία την εποχή που οι άνθρωποι είχαν σχηματίσει μια πραγματική γειτονιά και μοιράζονταν τις χαρές και τις λύπες τους.

Παρότι οι ένοικοι των σπιτιών ήταν φτωχοί, κανείς δεν έμεινε ποτέ νηστικός. «Ηξεραν ποιος είχε ανάγκη και του πήγαιναν φαγητό. Εναν τραχανά έκαναν και ήταν εντάξει». Η κ. Συμεωνίδη ζούσε με τους γονείς της παραδίπλα. Στο σπίτι αυτό μπήκε νύφη, και σε αυτό γέννησε στα 18 της χρόνια το πρώτο της παιδί. «Εγώ δεν έφυγα μια ζωή από εδώ». Και ούτε πρόκειται να φύγει, όπως λέει.

Ο άνδρας της, Απόστολος, συμφωνεί και επαυξάνει. Εκτός από τις γλυκές μνήμες που έχουν από την περιοχή, το ζευγάρι απολαμβάνει την ησυχία της περιοχής και την αυτονομία που τους δίνει η μικρή τους μονοκατοικία. «Αυτοί (σ.σ. ο δήμος) περιμένουν να πεθάνουν οι ηλικιωμένοι που ζουν εδώ. Τα παιδιά τους δεν θα έρθουν να μείνουν εδώ. Σε 15-30 χρόνια δεν θα υπάρχουν τα σπίτια αυτά», προβλέπει ο κ. Συμεωνίδης.

Το «παιδί» που έσπασε τον κανόνα

Ενα από τα «παιδιά» της γειτονιάς ωστόσο έσπασε τον κανόνα. Ο 48χρονος Ευστράτιος Παπάζογλου ξεκίνησε μετά τον θάνατο του πατέρα του να κάνει επισκευές στο σπίτι προκειμένου να κατοικήσει ο ίδιος. Μας οδηγεί από τη στενή αυλόπορτα στο πατρικό του. Οπως και στα περισσότερα σπίτια, το τμήμα του τείχους στο οποίο εφάπτεται το κτίσμα έχει σοβατιστεί ενώ οι ένοικοι είχαν αφαιρέσει και κάποιες πέτρες του τείχους ώστε να σχηματίσουν εκεί μικρές αποθηκούλες.

«Ημασταν τέσσερα άτομα και ζούσαμε όλοι σε ένα δωμάτιο. Η τουαλέτα ήταν εκτός του σπιτιού», μας λέει, δείχνοντάς μας το μεγαλύτερο δωμάτιο του σπιτιού που χρησιμοποιούνταν ως υπνοδωμάτιο. Ο μπροστινός μικρός χώρος λειτουργούσε ως ένα μικρό σαλόνι. Στους τοίχους του είναι ακόμα κρεμασμένες οι οικογενειακές φωτογραφίες ενώ στο ξύλινο σκρίνιο ένα παλιό ξυπνητήρι και ένα μαύρο κασετοφωνάκι. «Πρόσφυγες ήρθαν οι γονείς μου από το Αϊβαλί. Στην αρχή ζεσταινόμασταν με μια ξυλόσομπα», λέει. 

Οταν με ρωτούν από πού είμαι, λέω, είμαι από τα Κάστρα.

Ο 48χρονος ανακαλεί τα παιδιά του χρόνια. Θυμάται όταν η «τσακαλοπαρέα» έκλεβε τηγάνια και κατσαρόλες από τις μητέρες τους και μετέτρεπαν την κατηφόρα της γειτονιάς σε τεράστια τσουλήθρα ή όταν καβαλούσαν τα ποδήλατα και έφταναν μέχρι την άλλη άκρη της Θεσσαλονίκης. «Πώς ήταν να ζείτε πάνω ακριβώς στα τείχη», τον ρωτάμε. «Σε καθορίζει αυτό. Μένει μέσα σου. Οταν με ρωτούν από πού είμαι, λέω, είμαι από τα Κάστρα».

Παρά τις αναμνήσεις, ο 48χρονος αντιλαμβάνεται πως ένα τέτοιο σπίτι δεν μπορεί να παρέχει τις ανέσεις που έχει συνηθίσει ως κάτοικος πολυκατοικίας. «Αν με αποζημιώσουν θα το δεχθώ και θα φύγω, αλλά αν δεν μου πληρώσουν το οικόπεδο, δεν το δίνω το σπίτι».

Προτάσεις για να ζωντανέψει η γειτονιά

Βλέποντας την αδιαφορία της Πολιτείας για τους κατοίκους κατά μήκος του τείχους και θέλοντας να συμβάλουν αφενός στη βελτίωση της καθημερινότητάς τους, αφετέρου στη διατήρηση της ιστορίας, δύο φοιτήτριες από το Τμήμα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ, η Ελίνα Θεοδωρίδη και η Ειρήνη Γεώργα, αποφάσισαν να εκπονήσουν διπλωματική εργασία με στόχο την παρουσίαση προτάσεων αξιοποίησης του δημόσιου χώρου στη γειτονιά των «καστρόπληκτων». 

«Κατά την πρώτη μας επίσκεψη διαπιστώσαμε πως στη γειτονιά δεν έχει γίνει καμία βελτιωτική επέμβαση στο σημείο, παρά μόνο κατεδαφίσεις. Επίσης έχουν δημιουργηθεί κάποιοι χώροι πρασίνου, οι οποίοι όμως δεν έχουν κάποια ουσιαστική χρήση, καθώς δεν υπάρχει κανένας εξοπλισμός ή σχεδιασμός για τη δημιουργία ενός χώρου αξιοποίησης από τους κατοίκους», εξηγεί η κ. Γεώργα. 

Με την καθοδήγηση της καθηγήτριάς τους, Στυλιανής Λεφάκη, οι δύο φοιτήτριες προχώρησαν στη δημιουργία προτάσεων για την αξιοποίηση του δημόσιου χώρου στη γειτονιά. Μεταξύ των παρεμβάσεων που υποδεικνύουν είναι η διαμόρφωση χώρου όπου θα μπορούν να παίζουν τα παιδιά, να γυμνάζονται οι κάτοικοι, αλλά και η αξιοποίηση κάποιων άδειων κτιρίων για τη δημιουργία ενός καφενείου ή μίας συλλογικής κουζίνας, όπου οι κάτοικοι θα μπορούν να μαγειρεύουν όλοι μαζί. 

«Επιλέξαμε να μην προχωρήσουμε στον σχεδιασμό νέων κτιρίων, αλλά να αξιοποιήσουμε τα ήδη υπάρχοντα με στόχο η περιοχή με μικρές παρεμβάσεις να γίνει βιώσιμη και ζωντανή και οι κάτοικοι επιτέλους να έχουν μερικές επιπλέον ευκολίες», σχολιάζει η κ. Γεώργα.

Νόμιζαν πως είμαστε από την πολεοδομία και πραγματοποιούσαμε μετρήσεις για να γκρεμίσουμε τα σπίτια τους.

Οι δύο φοιτήτριες δεν κρύβουν πως κατά τη διαδικασία καταγραφής και αποτύπωσης των σχεδίων της γειτονιάς των «καστρόπλητων», οι ίδιες ήρθαν αντιμέτωπες με αρκετές δυσκολίες. 

Οπως ανακαλεί η κ. Θεοδωρίδη, το πρώτο αίσθημα που εισέπραξαν από τους κατοίκους ήταν δυσπιστία, καθώς πολλοί φοβόντουσαν πως εργάζονταν για την πολεοδομία και πραγματοποιούσαν μετρήσεις για να γκρεμίσουν τα σπίτια τους. «Ηταν κάπως στενάχωρο γιατί σίγουρα δεν ήταν αυτός ο στόχος μας, αλλά είναι απολύτως κατανοητό καθώς αυτοί οι άνθρωποι ουσιαστικά ζουν με αυτόν τον φόβο», σημειώνει. 

Από την άλλη η κ. Γέωργα επισημαίνει την αντίδρασή τους όταν διαπίστωσαν πως δεν υπάρχει κανένα σχέδιο από τις οικίες στην πολεοδομία. «Ο χαρακτηρισμός “κατοικίες-φαντάσματα” δεν είναι καθόλου υπερβολικός αν σκεφτεί κανείς πως δεν υπάρχει κανένα σχέδιό τους σε επίσημα έγγραφα. Επομένως η αποτύπωση των κατόψεων έπρεπε να γίνει από την αρχή, ενώ φυσικά δεν υπήρχε καμία πληροφορία για τους εσωτερικούς χώρους των κτισμάτων», τονίζει.

Τα σπίτια και το τείχος “αλλητροφοδοτούνται” ιστορικά, κατασκευαστικά και αρχιτεκτονικά. Αν κατεδαφιστούν, το τείχος θα αποκτήσει αρχιτεκτονικές “πληγές”, ενώ θα διαγράψουμε σε μία στιγμή μία ιστορία 100 ετών.

Οι ίδιες πάντως δεν θα ήθελαν η προσπάθειά τους να είναι ακόμη μία εργασία που θα μπει στο αρχείο και θα ξεχαστεί. Ο στόχος τους είναι κάτι πολύ παραπάνω από το… Αριστα. Είναι να πείσουν την κοινωνία πως όπως και το ίδιο το τείχος έτσι και τα σπίτια αυτά έχουν τη δική τους αξία και σημασία και για την ιστορία της περιοχής. 

«Τα σπίτια αυτά και το τείχος “αλλητροφοδοτούνται” ιστορικά, κατασκευαστικά και αρχιτεκτονικά. Αν αυτά τα σπίτια κάποια στιγμή κατεδαφιστούν, το τείχος θα αποκτήσει αρχιτεκτονικές “πληγές”, ενώ εμείς θα διαγράψουμε σε μία στιγμή μία ιστορία 100 ετών», καταλήγουν και οι δύο επισημαίνοντας για πολλοστή φορά πως σε αυτή την εργασία πρωταγωνιστές είναι οι κάτοικοι, με την ελπίδα να γίνουν και στην πραγματική ζωή.