Το 1992, στην εθνική συνδιάσκεψη του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, ο Αμερικανός συντηρητικός πολιτικός Πατ Μπιουκάναν κήρυσσε τον «πόλεμο για την ψυχή της Αμερικής». Πόλεμος χωρίς όπλα, αλλά όχι αναίμακτος. Είναι οι «πόλεμοι της κουλτούρας» (culture wars), στον πληθυντικό, καθώς αφορούν ζητήματα που άπτονται όχι της υλικής σφαίρας του βίου, αλλά των αξιών και των πεποιθήσεων: άμβλωση, σεξουαλικές και έμφυλες ταυτότητες, κλιματική αλλαγή, πολυπολιτισμικότητα. Από τη δεκαετία του 1960, όταν τα νεανικά κινήματα έβαλαν στο παιχνίδι θέματα «νέας πολιτικής», όπως η ισότητα των φύλων, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η οικολογία, μέχρι την αντεπίθεση της Νέας Δεξιάς και την άνοδο του τραμπισμού.
Στη μικρή μας χώρα, όλα αυτά τα ζητήματα είναι παρόντα· και μας διχάζουν, όπως όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Το #MeToo, η έμφυλη βία και οι γυναικοκτονίες, αλλά και η διεκδίκηση νέων έμφυλων ταυτοτήτων, το ζήτημα των αμβλώσεων που επανέρχεται κατά καιρούς (ευτυχώς προς το παρόν περιθωριακά), η ιθαγένεια και τα δικαιώματα των μεταναστών δεύτερης και τρίτης γενιάς. Θα περίμενε κανείς ότι αυτές οι διαμάχες αντιστοιχίζονται με τη διαίρεση Αριστερά – Δεξιά. Εύλογο, αλλά τα πράγματα δεν είναι πάντα έτσι.
Η θεσμοθέτηση του γάμου ομοφύλων είναι θαυμάσιο παράδειγμα. Τον Δεκέμβριο του 2015, η τότε κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ είχε νομοθετήσει την επέκταση του συμφώνου συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια. Κίνηση δύσκολη και θαρραλέα, καθώς δεν είναι από τα θέματα που συγκεντρώνουν ευρύτατες πλειοψηφίες –αν και τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν μπαίνουν σε δημοψήφισμα–, αλλά, θα πει κανείς, αναμενόμενη από ένα κόμμα της Αριστεράς. Σήμερα, επανέρχεται ξανά η δεδηλωμένη πρόθεση της κυβέρνησης και του Κυριάκου Μητσοτάκη (ο οποίος είχε υπερψηφίσει τότε τη νομοθετική πρωτοβουλία του ΣΥΡΙΖΑ) για θεσμοθέτηση του γάμου μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου. Σε αυτήν αντιδρούν έντονα, και πάλι, κορυφαία στελέχη της κυβέρνησης, όπως ο υπουργός Επικρατείας αλλά και ο πρώην πρωθυπουργός Αντ. Σαμαράς – ο οποίος είχε επιχειρήσει να προσδώσει στη Ν.Δ. μια απενοχοποιημένα συντηρητική ιδεολογική ταυτότητα.
Σαν να έχει μεταφερθεί ο πόλεμος της κουλτούρας στο εσωτερικό της συντηρητικής παράταξης. Οι δύο ψυχές της, που συγκατοικούν σε έναν ευρύχωρο οίκο διακυβέρνησης, συγκρούονται. Η μετατόπιση του κόμματος προς ένα φιλελεύθερο κέντρο, μια από τις βάσεις της κυριαρχίας Μητσοτάκη, συνυπάρχει με αντίρροπες βαθιές τάσεις αμιγώς συντηρητικές.
Αν όμως διευρύνουμε την οπτική, προκύπτει ένας ενδιαφέρων συσχετισμός. Οπως σχολιάζει η Κατερίνα Λαμπρινού με βάση μια πρόσφατη έρευνα για την Ακροδεξιά («Οψεις της ακροδεξιάς ψήφου», στην ιστοσελίδα του Eteron), η αξιακή ακτινογραφία επιβεβαιώνει τη διείσδυση της Ν.Δ. σε ένα κεντρώο ακροατήριο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο πολιτισμικός συντηρητισμός δεν είναι παρών. Ωστόσο, διαφαίνονται τα σημάδια μιας πολιτικής «παιδαγωγικής».
Για την πέραν της Ν.Δ. ριζοσπαστική/άκρα Δεξιά, η υπεράσπιση παραδοσιακών «οικογενειακών» αξιών δεν είναι αυτό που δίνει τον τόνο, αλλά η ξενοφοβία και η ανησυχία για την αποδυνάμωση της εθνικής ταυτότητας.
Οι ψηφοφόροι της Ν.Δ. διχάζονται 50-50 ως προς το ζήτημα του γάμου ομοφύλων. Ωστόσο, για την πέραν της Ν.Δ. ριζοσπαστική/άκρα Δεξιά, η υπεράσπιση παραδοσιακών «οικογενειακών» αξιών δεν είναι αυτό που δίνει τον τόνο. Εκεί που εκφράζεται σαφώς ο ακροδεξιός πολιτισμικός συντηρητισμός είναι στην ξενοφοβία και στην ανησυχία για την αποδυνάμωση της εθνικής ταυτότητας από τη μετανάστευση – εκεί εμφανίζονται και πιο ουσιώδεις συγκλίσεις με το κοινό της mainstream συντηρητικής παράταξης.
Αυτή η παρατήρηση δείχνει ότι η ελληνική εμπειρία δεν απέχει πολύ από την ευρωπαϊκή, η οποία με τη σειρά της απέχει ωστόσο από την αμερικανική. Oπως γράφει ο Γάλλος πολιτικός επιστήμονας Olivier Roy στο blog του EUI («Does the political shift, among European voters, towards populism entail a return to traditional values? No», 23/10/2023), στις ΗΠΑ υπάρχει μια σαφής συσχέτιση της ριζοσπαστικής, τραμπικής Δεξιάς με την υπεράσπιση παραδοσιακών αξιών· στην Ευρώπη οι οικογενειακές αξίες και η χριστιανική ταυτότητα παίζουν μεν ρόλο, αλλά όχι κυρίαρχο. Μόνο ορισμένες εκφράσεις της ευρωπαϊκής Δεξιάς ποντάρουν σε καμπάνιες εναντίον της άμβλωσης ή των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων, και τότε με αρνητικά εκλογικά αποτελέσματα, όπως το ισπανικό Vox. Η Μαρίν Λεπέν υποβαθμίζει τα ζητήματα αυτά προς όφελος της υπεράσπισης της εθνικής ομοιογένειας· ο Γκερτ Βίλντερς, μεγάλος νικητής των ολλανδικών εκλογών, στήριξε την καμπάνια του στον αντιισλαμικό λόγο υπερασπιζόμενος τις σύγχρονες φιλελεύθερες αξίες, τον φεμινισμό και τα ΛΟΑΤΚΙ δικαιώματα.
Μοιάζει σαν να υπάρχει στην ευρωπαϊκή ήπειρο ένα σχετικά εμπεδωμένο, εύθραυστο βέβαια και διαρκώς προς υπεράσπιση, υπόβαθρο φιλελευθερισμού όσον αφορά τα δικαιώματα και την αντίσταση στην καταπιεστική επιβολή των «παραδοσιακών αξιών». Εκείνο που βαραίνει είναι το μεταναστευτικό και η (φαντασιακή) απειλή του Αλλου, στον οποίο μετατίθενται οι φόβοι και οι επισφάλειες της εποχής των διαρκών κρίσεων. Και αυτό είναι το έδαφος στο οποίο τα mainstream συντηρητικά κόμματα διολισθαίνουν διαρκώς προς την επικράτεια της ριζοσπαστικής/άκρας Δεξιάς – η Ολλανδία ήταν απλώς το πιο πρόσφατο παράδειγμα.
Τούτων δοθέντων, ο μικρός εμφύλιος πόλεμος της κουλτούρας στο εσωτερικό της Ν.Δ. με αφορμή τη θεσμοθέτηση του γάμου ομοφύλων θα μπορούσε υπό προϋποθέσεις να αποβεί χαμηλής έντασης. Ταυτόχρονα όμως, φαίνεται πιο κρίσιμο το ερώτημα εάν η Ευρώπη, αλλά και η Ελλάδα, θα επανερμηνεύσει τον περίφημο ευρωπαϊκό τρόπο ζωής ως περιχαράκωση απέναντι στις μεταναστευτικές ροές ή ως ενσωμάτωση των «ξένων». Αυτός ο πόλεμος πιθανόν δεν θα είναι αναίμακτος.
*O κ. Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός επιστήμονας, συγγραφέας.