Σε τέλμα έχει περιέλθει η λειτουργία της ανακύκλωσης σε όλη τη χώρα. Το βασικό σύστημα ανακύκλωσης συσκευασιών (μπλε κάδοι) έχει ουσιαστικά κηρύξει παύση επενδύσεων, σταματώντας να τροφοδοτεί τους δήμους με εξοπλισμό και περιορίζοντας τη δραστηριότητά του στα απολύτως απαραίτητα, ενώ βρίσκεται και σε ανοιχτό μέτωπο με την πολιτεία για το ύψος των εισφορών των υπόχρεων εταιρειών. Το σύστημα εγγυοδοσίας για τις φιάλες, που έπρεπε να λειτουργεί από τον Σεπτέμβριο, αγνοείται. Ομοίως, αγνοείται και η εγκατάσταση των καφέ κάδων (για τα οργανικά υλικά που προορίζονται για κομποστοποίηση), με τους περισσότερους δήμους απλώς να έχουν αποθηκεύσει κάπου τον εξοπλισμό που έλαβαν. Η κυβέρνηση ετοιμάζεται να ανακοινώσει μια πρωτοβουλία σε τέσσερα μέτωπα με σκοπό να άρει το αδιέξοδο, ώστε να αντιμετωπίσει και το χρηματοδοτικό πρόβλημα της ανακύκλωσης και να υποστηρίξει τις υποστελεχωμένες υπηρεσίες καθαριότητας των δήμων. Αυτό που φαίνεται να εξετάζεται, χωρίς ακόμη να υπάρχει «λευκός καπνός», είναι η ενοποίηση ομοειδών συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης.
Το βασικό σύστημα ανακύκλωσης αστικών απορριμμάτων στη χώρα μας είναι η Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ), ένας μη κερδοσκοπικός φορέας που έχει ως μέλη τις επιχειρήσεις που παράγουν ή εισάγουν συσκευασίες (και χρηματοδοτείται από τις εισφορές τους). Η ΕΕΑΑ υπογράφει συμβάσεις με όλους τους δήμους, παρέχοντάς τους εξοπλισμό ανακύκλωσης (λ.χ. κάδοι) και χρηματοδοτώντας τα κέντρα διαλογής των ανακυκλώσιμων (ΚΔΑΥ). «Σε πανελλαδικό επίπεδο, η ανακύκλωση έχει “κολλήσει” σε ένα ποσοστό 18%-20%. Πρόκειται για τεράστιο ζήτημα, καθώς υπάρχει σοβαρή υστέρηση σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρωπαϊκή Ενωση και βέβαια με τους στόχους της νομοθεσίας», λέει στην «Κ» ο Γιάννης Ραζής, γενικός διευθυντής της ΕΕΑΑ.
«Οσον αφορά την ανακύκλωση συσκευασιών, η ΕΕΑΑ υπερκαλύπτει τους στόχους της βάσει των νομικών της υποχρεώσεων. Αυτό σημαίνει ότι, σύμφωνα με τον αριθμό των εταιρειών που είναι συμβεβλημένες μαζί της και των συσκευασιών που αυτές παράγουν ή εισάγουν, η ΕΕΑΑ είναι υπεύθυνη για το 48% των συνολικών ποσοτήτων της χώρας. Ακόμη 10% εκπροσωπείται από το έτερο σύστημα, την Ανταποδοτική Ανακύκλωση, ενώ για το υπόλοιπο 42% των παραγόμενων αποβλήτων συσκευασιών δεν καταβάλλεται καμία εισφορά για την ανακύκλωση, αφού παρανόμως οι επιχειρήσεις δεν έχουν συμβληθεί με κάποιο από τα συστήματα. Με βάση τις σημερινές τιμές εισφοράς, η ΕΕΑΑ λαμβάνει περίπου 28 εκατ. ευρώ ετησίως, η Ανταποδοτική 6 εκατ. ευρώ ετησίως, ενώ χάνονται επιπλέον εισφορές 24 εκατ. ευρώ. Αν δεν υπάρχουν οι επιπλέον πόροι, η ανακύκλωση δεν μπορεί να λειτουργήσει. Δεν μπορεί η πολιτεία να περιμένει ότι η ΕΕΑΑ θα εξαντλεί το παλαιό της αποθεματικό ή θα λειτουργεί με έλλειμμα».
Ατυπη «στάση» εργασιών
Το αποτέλεσμα είναι ότι η ΕΕΑΑ έχει προχωρήσει τους τελευταίους μήνες σε μια άτυπη «στάση». Σε όποιον δήμο λήγει η σύμβαση, το σύστημα ανακύκλωσης αρνείται να χρηματοδοτήσει τα κέντρα διαλογής για τη διαχείριση των ανακυκλώσιμων (ΚΔΑΥ), την παροχή κάδων και απορριμματοφόρων. Οι συμβάσεις ανανεώνονται με τον όρο ότι οι δήμοι θα πληρώνονται με βάση τα αποτελέσματα της ανακύκλωσης (μεταφέρεται δηλαδή στην τοπική αυτοδιοίκηση ένα σημαντικό κομμάτι του κόστους). Επιπλέον, δεν προχωράει στις επενδύσεις που προβλέπει το εγκεκριμένο επιχειρησιακό της σχέδιο για ξεχωριστά ρεύματα (σταδιακή υποκατάσταση του μπλε κάδου από 3 χωριστούς κάδους για πλαστικό, χαρτί, μέταλλα, συν κώδωνες για το γυαλί). Σύμφωνα με τον προγραμματισμό αυτό (που έγινε το 2021), φέτος θα έπρεπε να έχει αναπτυχθεί το 36% του απαραίτητου δικτύου συλλογής και το 100% έως το 2025. «Εχουμε περικόψει όλες τις δαπάνες για τις επενδύσεις και τη λειτουργία. Βρισκόμαστε σε ένα αδιέξοδο γιατί το υπουργείο Περιβάλλοντος και ο ΕΟΑΝ δεν έχουν λάβει τις αποφάσεις που όφειλαν», λέει ο κ. Ραζής. «Σήμερα υπάρχουν επιχειρήσεις που είναι συμβεβλημένες με την ΕΕΑΑ και απλώς σταματούν να πληρώνουν εισφορές. Από ένα σημείο και έπειτα είμαστε υποχρεωμένοι να καταγγείλουμε τη σύμβαση, κοινοποιώντας την εξέλιξη στον ΕΟΑΝ. Εχει ασχοληθεί κανείς με αυτές τις περιπτώσεις; Τα σούπερ μάρκετ, που έχουν νομική ευθύνη να πωλούν προϊόντα εταιρειών που είναι σύννομες, έχουν ελέγξει ποτέ αν οι εταιρείες αυτές πληρώνουν εισφορές για την ανακύκλωση;».
Περαιτέρω, η ΕΕΑΑ βρίσκεται στα δικαστήρια με το υπουργείο Περιβάλλοντος και τον ΕΟΑΝ για το ύψος των εισφορών των επιχειρήσεων. Στα τέλη του 2021, το διοικητικό συμβούλιο του ΕΟΑΝ αποφάσισε ότι η ΕΕΑΑ πρέπει να αυξήσει τις εισφορές της κατά 15% ώστε να εξασφαλίσει τους απαραίτητους πόρους για όσα προβλέπει το επιχειρησιακό της σχέδιο. Το σύστημα ανακύκλωσης απάντησε ότι δεν μπορεί να προχωρήσει μόνο αυτό σε αυξήσεις, γιατί έτσι δημιουργείται αθέμιτος ανταγωνισμός με το έτερο σύστημα ανακύκλωσης συσκευασιών (την Ανταποδοτική Ανακύκλωση, με τα γνωστά «σπιτάκια») που έχει χαμηλότερες εισφορές και αρνήθηκε να επιβάλει την αύξηση. Ετσι, τον Μάρτιο του 2022 το υπουργείο Περιβάλλοντος με νομοθετική ρύθμιση στον κλιματικό νόμο προέβλεψε ότι την ευθύνη έναντι του νόμου δεν θα βαρύνει μόνο το σύστημα ανακύκλωσης, αλλά τις εταιρείες που είναι συμβεβλημένες με αυτό, επιχειρώντας να πιέσει τις εταιρείες που είναι συμβεβλημένες με την ΕΕΑΑ. Ως απάντηση, η τελευταία προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας (η υπόθεση δεν έχει ακόμη εκδικαστεί).
Το πρόγραμμα σταδιακής αντικατάστασης των μπλε κάδων με τρεις ξεχωριστούς για χαρτί, πλαστικό και μέταλλα έχει «παγώσει».
Στον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης, στον οποίο η κατάσταση είχε φτάσει σε οριακό σημείο ήδη από τις αρχές του έτους, βρίσκεται σε εξέλιξη μια προσπάθεια αναδιοργάνωσης. Σε αυτό το πλαίσιο, πριν από ένα μήνα τοποθετήθηκε επικεφαλής του οργανισμού για πρώτη φορά ένας άνθρωπος σχετικός με το αντικείμενο, η Αλεξάνδρα Τόγια (οικονομολόγος με διδακτορικό στα προγράμματα διευρυμένης ευθύνης παραγωγού). «Δεν μπορώ να απολογηθώ για όσα έγιναν ή δεν έγιναν έως τώρα», λέει στην «Κ». «Στόχος μας είναι να δούμε ποιες δυνατότητες και τι εργαλεία έχει ο οργανισμός, ώστε παρά την υποστελέχωσή του (έχει 13 άτομα, όταν το οργανόγραμμα προβλέπει 51 υπαλλήλους) να επιτελέσει το έργο του. Ηδη είμαστε υπεύθυνοι για επτά ρεύματα ανακύκλωσης και πρόκειται το επόμενο διάστημα να δημιουργηθούν νέα, λ.χ. για στρώματα, έπιπλα, γεωργικά πλαστικά, καπνικά προϊόντα».
Η επικαιροποίηση των στοιχείων αυτών είναι πολύ σημαντική. Είναι χαρακτηριστικό ότι βάσει των στοιχείων αυτών η Ελλάδα δηλώνει τα τελευταία χρόνια στην Ευρωπαϊκή Ενωση ότι η ανακύκλωση συσκευασιών στη χώρα μας βρίσκεται περίπου στο 60%, ποσοστό που με δεδομένα τα προβλήματα της ανακύκλωσης δείχνει πολύ εκτός πραγματικότητας.
Παράλληλα, αγνοείται η τύχη του συστήματος εγγυοδοσίας (για την επιστροφή, έναντι αντιτίμου, φιαλών ποτών και αναψυκτικών). Το σύστημα έπρεπε να είχε λειτουργήσει… τον περασμένο Σεπτέμβριο, όμως εξακολουθεί να αγνοείται.
Οι καφέ κάδοι
Δεν είναι όμως μόνο οι συσκευασίες. Η μείωση των αστικών απορριμμάτων που θάβονται εξαρτάται σε πολύ μεγάλο από την εγκατάσταση των καφέ κάδων, καθώς τα βιοαπόβλητα αποτελούν το 40% του συνόλου. Ομως η ανάπτυξη των καφέ κάδων βρίσκεται ακόμη σε αρχικό στάδιο, ενώ αντίθετα με την ανακύκλωση δεν έχει οριστεί κάποιος φορέας που να επιβλέπει την πρόοδό του. «Τα τελευταία χρόνια έχουν δοθεί πόροι για την αγορά εξοπλισμού, ενώ βρίσκονται υπό κατασκευήν αρκετά εργοστάσια κομποστοποίησης. Επομένως θα υπέθετε κανείς ότι σε δύο χρόνια ο διαχωρισμός των βιοαποβλήτων θα έχει φτάσει σε καλό επίπεδο. Δυστυχώς, όμως, αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο να συμβεί», λέει ο Γιώργος Ηλιόπουλος, μελετητής και πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΕΕΔΣΑ). «Η κύρια αιτία είναι ότι οι υπηρεσίες καθαριότητας των δήμων είναι παροπλισμένες. Υπάρχουν δήμοι που το 30%-50% του προσωπικού βρίσκεται σε γραφεία και τα δρομολόγια για την αποκομιδή των σύμμεικτων και της ανακύκλωσης “βγαίνουν” οριακά. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι δήμοι της Αττικής έχουν κάνει ελάχιστα πράγματα. Αυτό που πρέπει να γίνει είναι χωρίς καμία αναβολή να επιβληθεί το τέλος ταφής (σ.σ. ένα τέλος επί των ποσοτήτων που ο κάθε δήμος στέλνει στον ΧΥΤΑ), που είναι ένα σοβαρό αντικίνητρο, αλλά και να παρασχεθούν κίνητρα στους δήμους. Και να γίνει ειδική νομοθετική ρύθμιση ώστε να προσληφθεί αμετάθετο προσωπικό καθαριότητας ή να δοθεί η δυνατότητα συνεργασίας με ιδιώτες».
«Στη νομοθεσία υπάρχουν ορισμένα χρήσιμα εργαλεία, όπως το τέλος ταφής και το “πληρώνω όσο πετάω”. Το ζήτημα είναι κατά πόσον εφαρμόζονται», λέει η Ελένη Μπέλση, πρόεδρος του Συνδέσμου Βιομηχανιών και Επιχειρήσεων Ανακύκλωσης και Ενεργειακής Αξιοποίησης Αποβλήτων (ΣΕΠΑΝ). «Ο ΣΕΠΑΝ δημιούργησε μαζί με το υπουργείο Περιβάλλοντος το ηλεκτρονικό μητρώο αποβλήτων (ΗΜΑ), ενώ σε λειτουργία βρίσκεται και το Εθνικό Μητρώο Παραγωγών (ΕΜΠΑ). Αυτά πρέπει να διασυνδεθούν με το ΓΕΜΗ, ώστε να γίνονται έλεγχοι και διασταυρώσεις στοιχείων: να αυξηθούν οι εισφορές και να μειωθεί ο αθέμιτος ανταγωνισμός».
Επανεκκίνηση σε τέσσερις άξονες
Η «Κ» ζήτησε την άποψη του γενικού γραμματέα Συντονισμού Διαχείρισης Αποβλήτων Μανώλη Γραφάκου. «Είναι αλήθεια ότι υπάρχει στασιμότητα. Για τον λόγο αυτό η κυβέρνηση θα αναλάβει άμεσα μια πρωτοβουλία σε τέσσερις άξονες. Πρώτον, θα κάνει κινήσεις για την ενίσχυση του εποπτικού ρόλου του ΕΟΑΝ στα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης και την εφαρμογή της νομοθεσίας. Δεύτερον, για το σύστημα εγγυοδοσίας υπάρχουν ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν και συνεπώς θα γίνει αναθεώρηση του χρονοδιαγράμματος. Στόχος του υπουργείου είναι να λειτουργήσει πλήρως στις αρχές του 2025. Τρίτον, θα αντιμετωπίσουμε την εισφοροδιαφυγή με τη διασύνδεση του ΕΜΠΑ με το ΓΕΜΗ. Εκτιμούμε ότι σύντομα το μέτρο αυτό θα αποδώσει και θα οδηγήσει σε αύξηση των εσόδων που προορίζονται για την ανακύκλωση. Τέταρτον, θα παράσχουμε αρωγή στους δήμους με τμήμα των πόρων του τέλους ταφής, ώστε να ενισχύσουν τη συλλογή στην πηγή. Εχουμε κάνει σημαντική πρόοδο στη δημιουργία υποδομών για τη διαχείριση απορριμμάτων. Τώρα χρειαζόμαστε να κάνουμε μια επανεκκίνηση στην ανακύκλωση με κομβικές παρεμβάσεις».
Το ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσον η ενίσχυση του ΕΟΑΝ, άρα και οι έλεγχοι στα συστήματα ανακύκλωσης μπορούν να οδηγήσουν σε συγκλίσεις ή συγχωνεύσεις ομοειδών συστημάτων. Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ» (τις οποίες ωστόσο δεν επιβεβαιώνει ο κ. Γραφάκος, ούτε ο κ. Ραζής), ένα από τα ριζοσπαστικά σενάρια που εξετάζονται είναι η «απορρόφηση» της Ανταποδοτικής από την ΕΕΑΑ, ώστε να απομείνει μόνο ένα σύστημα ανακύκλωσης, στο πρότυπο χωρών όπως το Βέλγιο. Αυτό βέβαια είναι δύσκολο και δεν μπορεί να επιβληθεί νομοθετικά, αλλά μόνο να προέλθει μέσα από συμφωνίες. Επίσης, παράλληλα με την αντιμετώπιση της εισφοροδιαφυγής εξετάζεται το να ανατεθεί στην ΕΕΑΑ και η συλλογή της ανακύκλωσης, ώστε να ανακουφιστούν οι υπηρεσίες καθαριότητας των δήμων και να μπορέσουν να ασχοληθούν με τον καφέ κάδο (πρόταση την οποία στηρίζουν πολλοί δήμοι).
Τέλος, θεωρείται δεδομένο ότι το υπουργείο Περιβάλλοντος θα επανανομοθετήσει τη δημιουργία ενός μόνο συστήματος εγγυοδοσίας, όπως ζητάει η αγορά (στην πραγματικότητα οι πέντε μεγαλύτερες εταιρείες του χώρου των αναψυκτικών και των ποτών), καθώς το κόστος επένδυσης είναι πολύ σημαντικό.