Το να συναντήσεις μια μεγάπτερη φάλαινα στη Μεσόγειο είναι κάτι σπάνιο. Μόλις 45 έχουν εντοπιστεί, φωτογραφηθεί και καταγραφεί εδώ και δεκαετίες, «επισκέπτες» που πέρασαν από τα Στενά του Γιβραλτάρ, κάνοντας έναν ιδιότυπο «εξερευνητικό τουρισμό». Οταν μια μεγάπτερη εντοπίστηκε και φωτογραφήθηκε το 2020 στα νερά του βόρειου τμήματος της δυτικής Μεσογείου, οι ερευνητές ανακάλυψαν πως είχε φωτογραφηθεί μόνο μία φορά μέχρι τότε. Ηταν στα νερά της Δομινικανής Δημοκρατίας, το 1986! «Ταξιδιάρα ψυχή», που της αρέσει ωστόσο να ταξιδεύει ινκόγκνιτο…
Οι φάλαινες είναι πολύ ιδιαίτερα πλάσματα, που χρειάζονται προστασία. Οπως όλα τα κητώδη ζώα της θάλασσας, αποτελούν επιπλέον δείκτες της ποιότητας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Η ρύπανση, η υποβάθμιση και η καταστροφή των οικοτόπων τους, η μείωση των αλιευμάτων, τις πιέζουν αφόρητα. Στο πλευρό τους βρίσκονται εδώ και χρόνια κάποιοι «κυνηγοί φαλαινών» άλλου τύπου. Δεν επιδιώκουν τον θάνατο και την εμπορική τους εκμετάλλευση, αλλά την προστασία τους. Δεν τις κυνηγούν με καμάκια, αλλά με φωτογραφικές μηχανές. «Είναι πολύ βασικό για εμάς να αντιμετωπίζουμε την κάθε φάλαινα, το κάθε κητώδες, ως άτομο, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Το ταυτοποιούμε και συγκεντρώνουμε εικόνα για τις κινήσεις του», εξηγεί στην «Κ» ο Τεντ Τσίσμαν, θαλάσσιος βιολόγος και συνιδρυτής του ιστότοπου Happywhale.com, με έδρα την Καλιφόρνια. Πέρα από τις ηχητικές καταγραφές ή την επεμβατική τοποθέτηση πομπών, μια πολύ σημαντική μέθοδος είναι εδώ και δεκαετίες η φωτογραφική ταυτοποίηση.
Από τα πτερύγια
Κάθε φάλαινα, κάθε δελφίνι είναι ξεχωριστά, έχουν το δικό τους ιδιαίτερο σώμα, το δικό τους «δακτυλικό αποτύπωμα». Η ουρά κάθε φάλαινας είναι μοναδική, οι άκρες της, το χρώμα της, πιθανά στίγματα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα πτερύγια των δελφινιών, αν κι εκεί είναι πιο δύσκολο να φανούν οι διαφορές. Συχνά μέσα στις πιο αντίξοες συνθήκες, ερευνητές υλοποιούν τη διαδικασία φωτογράφισης και αρχειοθέτησης των κητωδών.
Ενας από τους πρωτοπόρους σε αυτό το έργο είναι ο Γιάννης Καλαμποκίδης, θαλάσσιος βιολόγος και συνιδρυτής της Cascadia Research Collective με έδρα την Ουάσιγκτον, με πολλά χρόνια στο πεδίο. «Χρησιμοποιούμε τη φωτογραφική ταυτοποίηση για διάφορους σκοπούς: προσδιορισμός του μεγέθους του πληθυσμού και των τάσεων, των μετακινήσεων και των μεταναστεύσεων, των ποσοστών επιβίωσης και θνησιμότητας, καθώς και συγκεκριμένων ιστοριών φαλαινών που επηρεάστηκαν από ανθρώπινες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων των εμπλοκών ή των συγκρούσεων με πλοία», λέει στην «Κ» ο κ. Καλαμποκίδης.
Ωστόσο η όλη διαδικασία με τις φωτογραφίες απαιτούσε πάρα πολύ χρόνο, κόπο και μέσα. Φανταστείτε τις παλιές φωτογραφικές μηχανές με τα φιλμ και μετά τη σύγκριση κάθε νέας φωτογραφίας με μια βάση δεδομένων από κάθε είδος για να βρεθεί κάποια παλιότερη φωτογραφική αποτύπωση της φάλαινας ή του δελφινιού που έπιασε ο φακός.
Η τεχνητή νοημοσύνη και το λογισμικό αναγνώρισης ανθρώπινου προσώπου επιστρατεύονται για την ταυτοποίηση κάθε ζώου ξεχωριστά.
Το προηγούμενο διάστημα, έγινε μια μεγάλη προσπάθεια για να συνδυαστούν τρεις νέες δυνατότητες. Η πρώτη ήταν η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ), η χρήση δηλαδή αλγορίθμων για την ψηφιακή αντιπαραβολή δεκάδων χιλιάδων φωτογραφιών σε ελάχιστο χρόνο. Η δεύτερη ήταν η αξιοποίηση του λογισμικού αναγνώρισης ανθρώπινου προσώπου. Με αμφιλεγόμενες ή και προβληματικές εφαρμογές στους ανθρώπους, στα θαλάσσια ζώα θα χρησιμοποιηθεί για καλό σκοπό. Βεβαίως, αντί για πρόσωπα, θα αναλύει ουρές και πτερύγια, με φάλαινες και δελφίνια να «χαμογελούν» με τον δικό τους τρόπο στον φακό. Το τρίτο είναι η διεθνής επιστημονική συνεργασία και η επιστήμη των πολιτών, που τροφοδότησε και τροφοδοτεί την ΑΙ με πλούσιο υλικό.
«Η ανάπτυξη του αλγορίθμου ήταν αποτέλεσμα μιας εκτεταμένης συνεργασίας από 56 επιστήμονες και ερευνητικές ομάδες από όλο τον κόσμο, οι οποίες επεξεργάστηκαν περισσότερες από 80.000 εικόνες από 24 είδη κητωδών από όλες τις θάλασσες του πλανήτη», υπογραμμίζει στην «Κ» η Αναστασία Μήλιου, από το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος», που συμμετείχε από την Ελλάδα στο μεγάλο πρόγραμμα παρέχοντας χιλιάδες φωτογραφίες δελφινιών από το Αιγαίο. Φέτος το καλοκαίρι, έγινε η επιστημονική δημοσίευση της μεθόδου.
«Αναπτύσσοντας τη γρήγορη και με υψηλή ακρίβεια αυτοματοποιημένη αναγνώριση εικόνων ουρών φαλαινών και προχωρώντας τώρα στην αναγνώριση ραχιαίων πτερυγίων για πολλά είδη φαλαινών και δελφινιών, είμαστε σε θέση να εξαλείψουμε το πιο απαιτητικό βήμα της ερευνητικής εργασίας: Αντί να κάνουμε μία ώρα ανά φωτογραφία, συγκρίνοντας οπτικά μια φάλαινα με κάθε άλλο γνωστό άτομο, μπορούμε να βρούμε αμέσως εάν υπάρχει παλιότερη φωτογραφία της ή να δούμε εάν είναι νέα. Αυτό μας επέτρεψε να έχουμε σήμερα ένα παγκόσμιο αρχείο για τις μεγάπτερες φάλαινες, με πάνω από 90.000 άτομα του είδους. Στον βόρειο Ειρηνικό Ωκεανό γνωρίζουμε την πλειονότητά τους», λέει ο κ. Τσίσμαν στην «Κ».
«Χρειάστηκε μια τεράστια επένδυση ανθρώπινης προσπάθειας τα οκτώ χρόνια λειτουργίας του Happywhale, που βασίστηκε σε δεκαετίες δουλειάς από τον Καλαμποκίδη και άλλους ερευνητές συναδέλφους του οι οποίοι έχουν αφιερώσει εκατοντάδες χιλιάδες ώρες για να συγκεντρώσουν τα δεδομένα πάνω στα οποία κτίστηκε η βάση δεδομένων μας. Για το Happywhale δημιουργήσαμε αλγορίθμους αναγνώρισης εικόνων και το σύστημα για τη διαχείριση των δεδομένων, βήμα προς βήμα, με τη συμβολή ερευνητών συναδέλφων και επίσης με συνεισφορές από την επιστήμη των πολιτών, έτσι ώστε τώρα έχουμε συγκεντρώσει σχεδόν ένα εκατομμύριο εικόνες», συμπληρώνει ο Τεντ Τσίσμαν.
Ακρίβεια 97%-99%
Πόσο ακριβής είναι η αναγνώριση φαλαινών, δελφινιών και άλλων κητωδών μέσω της τεχνητής νοημοσύνης; «Για ουρές μεγαπτέρων, με φωτογραφία καλής έως υψηλής ποιότητας, η ακρίβεια φτάνει το 97%-99%. Η αναγνώριση του ραχιαίου πτερυγίου ποικίλλει αρκετά ανάλογα με το είδος και την ποιότητα της εικόνας. Οι καλύτερες περιπτώσεις είναι τόσο ακριβείς όσο ο αλγόριθμος της ουράς της φάλαινας», σχολιάζει ο συνιδρυτής του Happywhale.
Ολα αυτά ενίσχυσαν την προστασία της θαλάσσιας ζωής. «Επέτρεψαν τις ερευνητικές συνεργασίες σε πολύ μεγαλύτερες περιοχές και ευρύτερο χρόνο, καθιστώντας δυνατή την ακριβέστερη και οικονομικά προσιτή κατανόηση της κατάστασης των πληθυσμών και της υγείας του θαλάσσιου οικοσυστήματος. Εχουμε, για παράδειγμα, δημοσιεύσει ερευνητικές εργασίες που αποδεικνύουν ότι οι νεαρές φάλαινες είναι πιο πιθανό να μπλέξουν σε αλιευτικά εργαλεία από τις ενήλικες και πως τότε είναι λιγότερο πιθανό να επιβιώσουν. Εχουμε επίσης τεκμηριώσει τον αντίκτυπο των θαλάσσιων καυσώνων στην επιβίωση των φαλαινών, ενώ συμβάλαμε στην επίτευξη συμφωνίας για τη μείωση της ταχύτητας των πλοίων σε μεγάλη περιοχή της Ανταρκτικής».
Φωτογραφίζοντας τα ευάλωτα δελφίνια του Αιγαίου
Εκτιμώντας τη συμβολή της επιστημονικής έρευνας ευρύτερα, ο κ. Καλαμποκίδης σημειώνει πως «η προστασία των φαλαινών έχει βελτιωθεί δραστικά κατά τη διάρκεια των δεκαετιών. Το πιο σημαντικό ήταν η διακοπή της εμπορικής φαλαινοθηρίας. Εχουν γίνει βελτιώσεις και σε άλλους τομείς, όπως η μετακίνηση των λωρίδων ναυσιπλοΐας και η επιβράδυνση των πλοίων έτσι ώστε να αποφεύγονται οι συγκρούσεις με φάλαινες. Στην Καλιφόρνια, έχουν γίνει σοβαρές παρεμβάσεις για τη μείωση των εμπλοκών στα αλιευτικά εργαλεία, ακόμη και με αλλαγή του χρόνου έναρξης της περιόδου αλίευσης ειδών όπως το καβούρι ή του περιορισμού των προσεγγίσεων μικρών σκαφών σε περιοχές φαλαινών. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει περιθώριο σημαντικής βελτίωσης για την προστασία της θαλάσσιας ζωής».
Μπορεί όλα αυτά να μοιάζουν μακρινά, αλλά και στο Αιγαίο υπάρχουν θαυμάσια θαλάσσια πλάσματα, που αξίζουν την προστασία μας. «Εδώ και πολλά χρόνια καταγράφουμε από τα σκάφη μας και μελετάμε το είδος κοινό δελφίνι (Delphinus delphis), το οποίο σε αντίθεση με την ονομασία του δεν είναι καθόλου κοινό. Ο πληθυσμός του έχει σχεδόν εξαφανιστεί από την υπόλοιπη Μεσόγειο, ενώ στην ανατολική Μεσόγειο έχει χαρακτηριστεί “κινδυνεύον”», λέει η κ. Μήλιου.
Από το 2001, οι ερευνητές του Ινστιτούτου «Αρχιπέλαγος» αναζητούσαν στο ανατολικό Αιγαίο το κοινό δελφίνι, χωρίς να συναντήσουν κάποιο. «Το καταγράψαμε για πρώτη φορά το 2008, ενώ μόνο τα τελευταία πέντε χρόνια έχουμε αναγνωρίσει μέσω φωτο-ταυτοποίησης 172 διαφορετικά άτομα του συγκεκριμένου είδους. Ξεχωρίζουμε τα διαφορετικά άτομα από τα χαρακτηριστικά σημάδια που φέρουν στα πτερύγια και στο σώμα τους», εξηγεί η επιστημονική υπεύθυνη του «Αρχιπελάγους».
Οι ερευνητές δεν έμειναν στην απλή καταγραφή, αλλά προσπαθούν να κατανοήσουν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των διαφόρων δελφινιών. «Επεξεργαστήκαμε τα δεδομένα της έρευνας μέσα από τη λεγόμενη ανάλυση κοινωνικών δικτύων. Αποκαλύφθηκαν 12 διαφορετικές υποομάδες κοινών δελφινιών, χωρίς διακριτή κοινωνική δομή, δηλαδή τα δελφίνια επιλέγουν την παρέα τους, την οποία και αλλάζουν. Εκτιμάται πως οι συγκεκριμένοι υποπληθυσμοί του κοινού δελφινιού ταξιδεύουν καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις από το βορειοανατολικό έως το νότιο Αιγαίο», εξηγεί η κ. Μήλιου.
«Οσο καλύτερα γνωρίζουμε ένα είδος, τόσο καλύτερα μπορούμε να το προστατεύσουμε. Είναι πολλά αυτά που έχουμε να κάνουμε, γιατί ακόμη για τον υπέροχο κόσμο των κητωδών δεν ξέρουμε πολλά», συμπληρώνει η θαλάσσια βιολόγος.
Δυστυχώς στην Ελλάδα είμαστε διαχρονικά πολύ πίσω στην προστασία της θαλάσσιας ζωής. Στις μέρες μας οι πληθυσμοί των δελφινιών στο Αιγαίο και τα κητώδη που «συχνάζουν» στην ελληνική τάφρο απειλούνται από την υπερσυγκέντρωση σκαφών και τα σχέδια για θαλάσσιες εξορύξεις.
Ο Τεντ Τσίσμαν και το Happywhale επιχειρούν νέες προσεγγίσεις. «Μέσω των ανοικτών δεδομένων και της αλληλεπίδρασης με τους πολίτες, φέρνουμε την επιστήμη πιο κοντά στους ανθρώπους. Η επιστήμη που επικοινωνεί είναι πολύ πιο πολύτιμη για την κοινωνία, πολύ πιο επιδραστική για την προστασία της θαλάσσιας ζωής από την επιστήμη που είναι προσβάσιμη μόνο στους ερευνητές», επισημαίνει. «Η σύνδεση των ανθρώπων με μια φάλαινα ή ένα δελφίνι μπορεί να τους συνδέσει με ολόκληρο τον ωκεανό, επομένως, είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο για τη διατήρηση των ειδών. Είναι πολύ πιο πιθανό να συνδεθούμε συναισθηματικά με μια φάλαινα που έχει ιστορία ή μια φάλαινα που έχουμε συναντήσει προσωπικά, παρά να ευαισθητοποιηθούμε με αριθμούς και στατιστικά στοιχεία για τη θαλάσσια οικολογία».