Η μετανάστευση είναι ένα θέμα που σίγουρα θα ζωηρέψει κάθε πολιτική συζήτηση και προεκλογική εκστρατεία. Αν δεν γίνει σωστή διαχείριση, υπάρχει ο κίνδυνος να αναδείξει την Aκροδεξιά σε θέσεις εξουσίας. Και όμως, η άλλη πλευρά του νομίσματος είναι ότι πρόκειται για μια τεράστια ευκαιρία να ενισχυθεί η δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία και να αποκτήσει τον δυναμισμό που της λείπει σήμερα. Η οικονομική στασιμότητα και η γήρανση του πληθυσμού είναι οι πραγματικές απειλές για τον τρόπο ζωής μας και αποτελούν ένα μακροπρόθεσμο πρόβλημα, το οποίο ελάχιστοι επιθυμούν να συζητήσουν. Η λύση βρίσκεται στην καλά διαχειριζόμενη μετανάστευση.
Η Δύση, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, βρίσκεται εν μέσω μιας επιδεινούμενης δημογραφικής κρίσης. Ο μέσος όρος της ποσοστιαίας γεννητικότητας στον ΟΟΣΑ είναι 1,58 παιδιά ανά γυναίκα, ενώ στην Ελλάδα είναι σήμερα 1,43 παιδιά ανά γυναίκα. Αυτά τα νούμερα βρίσκονται πολύ κάτω από το επίπεδο που είναι απαραίτητο για την ανανέωση του πληθυσμού και αν κρίνουμε από την Κορέα, όπου η ποσοστιαία γεννητικότητα είναι 0,81, υπάρχει ο κίνδυνος να μειωθεί ακόμη περισσότερο, καθώς οι δαπάνες για την ανατροφή ενός παιδιού που θα μπορεί να ευημερήσει σε μια σύγχρονη οικονομία αυξάνονται ανεξέλεγκτα. Ο πληθυσμός της Ελλάδας συρρικνώνεται. Με βάση τις τρέχουσες τάσεις, μέχρι το 2050 αναμένεται να μειωθεί στα 9 εκατομμύρια και το δυσοίωνο είναι ότι οι κάτω των 20 ετών θα έχουν μειωθεί κατά 20%. Ολες αυτές οι τάσεις θα οδηγήσουν σε ραγδαία γήρανση του πληθυσμού και σε αύξηση αυτού που οι οικονομολόγοι αποκαλούν δείκτη εξάρτησης: σήμερα αντιστοιχούν 39 άτομα άνω των 65 ετών σε κάθε 100 άτομα εργάσιμης ηλικίας. Μέχρι το 2050, ο αριθμός αυτός προβλέπεται να ανέλθει σε 75. Πρόκειται για δραματικές εξελίξεις και αν υποθέσουμε ότι τα ποσοστά γεννητικότητας παραμείνουν σε αυτά τα επίπεδα, συνεπάγονται ταχεία πτώση του βιοτικού επιπέδου, που μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με ισχυρή αύξηση της παραγωγικότητας και με μετανάστευση.
Η παραγωγικότητα
Φυσικά, αν η παραγωγικότητα αυξανόταν αρκετά γρήγορα ώστε να αντισταθμίσει τη γήρανση του πληθυσμού, το πρόβλημα θα εξαφανιζόταν. Ομως αυτό είναι απίθανο. Η σημερινή παραγωγικότητα είναι ίδια με την αντίστοιχη πριν από 25 χρόνια, πράγμα που σημαίνει ότι η ποσότητα παραγωγής ανά εργαζόμενο δεν έχει αυξηθεί καθόλου. Και σε σύγκριση με 45 χρόνια πριν, η παραγωγικότητα σήμερα είναι μόλις 23% υψηλότερη, δηλαδή με ετήσιο ρυθμό αύξησης 0,46%! Αυτό αντανακλά τη στασιμότητα στην ελληνική οικονομία, για την οποία πολλοί από εμάς έχουμε γράψει επανειλημμένως. Ωστόσο, ακόμη και αν εφαρμοστούν όλες οι μεταρρυθμίσεις που υποστηρίξαμε στην «έκθεση Πισσαρίδη», είναι απίθανο να αντισταθμιστούν οι δυνάμεις της γήρανσης και της πτώσης του πληθυσμού από την αύξηση της παραγωγικότητας. Παρ’ όλα αυτά, αυτές οι μεταρρυθμίσεις θα θέσουν τα θεμέλια που απαιτούνται για μια δυναμική οικονομία, μειώνοντας το brain drain και τη μετανάστευση των νέων.
Μέχρι το 2050 ο πληθυσμός της χώρας αναμένεται να έχει συρρικνωθεί στα 9 εκατ. κατοίκους. Και το δυσοίωνο είναι ότι οι κάτω των 20 ετών θα έχουν μειωθεί κατά 20%.
Μια άλλη προσέγγιση είναι η δημιουργία προϋποθέσεων για την αποτροπή περαιτέρω μείωσης της γεννητικότητας ή ακόμη και για την αύξησή της. Η ευρεία διαθεσιμότητα υψηλής ποιότητας κέντρων προσχολικής αγωγής θα μειώσει το κόστος ανατροφής ενός παιδιού, θα προωθήσει την απασχόληση των γυναικών και θα βελτιώσει την ανάπτυξη των παιδιών και τα αποτελέσματα της σχολικής εκπαίδευσης, όλα ωθώντας προς τη σωστή κατεύθυνση για την αντιστάθμιση της γήρανσης του πληθυσμού. Και βέβαια, η περαιτέρω αύξηση της ηλικίας μέχρι την οποία θα εργαζόμαστε είναι ένα ακόμη εργαλείο που σίγουρα θα είναι στο προσκήνιο των μέτρων που θα χρειαστεί να ληφθούν.
Νέοι με φιλοδοξίες
Τα παραπάνω αποτελούν βασικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης. Μόνο όμως μέχρι ενός σημείου. Πρέπει να συμπληρωθούν από μεταναστευτικές πολιτικές. Μόνο αν επιτρέψουμε σε νέους ανθρώπους από χώρες με υψηλά ποσοστά γεννητικότητας να εγκατασταθούν και να εργαστούν στην Ελλάδα, μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα διατηρήσουμε μια δυναμική και αναπτυσσόμενη οικονομία. Υπάρχουν πολλές χώρες σε όλο τον αναπτυσσόμενο κόσμο με πλεόνασμα νέων ανθρώπων με προσδοκίες και φιλοδοξία να πετύχουν, αν τους δοθεί η ευκαιρία. Θα κάνουν σχεδόν τα πάντα για να μεταναστεύσουν προς την ευκαιρία αυτή, όπως έχουμε δει με τις χιλιάδες που πεθαίνουν στη διαδικασία. Πράγματι, η παγκόσμια Ιστορία χαρακτηρίζεται από μετακινήσεις πληθυσμού. Οδηγούν σε ανανεωμένο δυναμισμό και στην απαραίτητη διαγονιμοποίηση των πολιτισμών. Θα έλεγα ότι πρόκειται για δυνάμεις της φύσης και αντί να τους αντιστεκόμαστε, θα πρέπει να τις χρησιμοποιούμε προς όφελός μας. Αντί να αντιμετωπίζουμε τη μετανάστευση ως έγκλημα ή πρόβλημα, θα πρέπει να την αντιμετωπίζουμε ως ευκαιρία και να σχεδιάζουμε πολιτικές για την επιτυχή διαχείρισή της, τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
Η παγκόσμια Ιστορία χαρακτηρίζεται από μετακινήσεις πληθυσμών. Αντί να αντιμετωπίζουμε τη μετανάστευση ως πρόβλημα θα πρέπει να σχεδιάζουμε πολιτικές για την επιτυχή διαχείρισή της.
Η Ελλάδα θα πρέπει να σχεδιάσει ένα μεταναστευτικό πρόγραμμα που θα επιτρέπει την είσοδο επαρκούς αριθμού νόμιμων μεταναστών για να αντιμετωπίσει τη γήρανση του πληθυσμού. Αυτό δεν είναι εύκολο. Υπάρχει το πρόβλημα της γλώσσας και το ζήτημα της ενσωμάτωσης των μεταναστών στο δικό μας σύστημα πολιτισμού και αξιών, ενώ παράλληλα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να αποδεχθούμε διαφορετικές αντιλήψεις για τη ζωή. Για να το πετύχουμε αυτό, θα πρέπει να επενδύσουμε σημαντικά στην εκπαίδευση των παιδιών, καθώς και στην κατάρτιση σχετικά με την αγωγή του πολίτη των ενηλίκων που επιδιώκουν να γίνουν μόνιμοι κάτοικοι. Θα πρέπει να υπάρχει σαφής πορεία προς την ιθαγένεια για όλους τους μόνιμους κατοίκους. Για τους επαγγελματίες, όπως οι γιατροί, πρέπει να προσφέρουμε προγράμματα που να διασφαλίζουν ότι όλα τα προσόντα τους είναι σύμφωνα με τα απαιτούμενα πρότυπα, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις πολύ αναγκαίες ικανότητές τους. Θα πρέπει να δίνεται προτεραιότητα στην εκπαίδευση των παιδιών, με προγράμματα υψηλής ποιότητας, αναγνωρίζοντας τη σημασία της εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας, αλλά με ευαισθησία στην κουλτούρα της καταγωγής τους και ταυτόχρονα να διασφαλίζεται η βαθιά κατανόηση της κουλτούρας και των αξιών της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των γυναικών και άλλων. Πρέπει επίσης να διασφαλίσουμε ότι θα έχουν την ευκαιρία και τα κίνητρα να εργαστούν. Ενα πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων, που θα ανοίξει την οικονομία και θα προωθήσει την επιχειρηματικότητα, θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο σε αυτή την περίπτωση. Θέλουμε οι μετανάστες να καταλήξουν σε μια οικονομία όπου μπορούν εύκολα να βρουν δουλειά και να μην περιμένουν κοινωνική στήριξη. Ολα αυτά είναι δαπανηρά, αλλά αν ξεκινήσουμε τώρα, με ένα λογικό ρυθμό μετανάστευσης, αρκετό για να αντισταθμίσει τη γήρανση, και το αντιμετωπίσουμε ως επένδυση για το μέλλον της χώρας μας, είναι διαχειρίσιμο. Αν το αφήσουμε για αργότερα, θα καταστεί σχεδόν αδύνατο και θα οδηγήσει σε κοινωνική αναταραχή λόγω του αριθμού των ανθρώπων που θα πρέπει να δεχθούμε μαζικά.
Επιφυλακτικότητα
Ενα τέτοιο πρόγραμμα είναι πολιτικά δύσκολο. Οι άνθρωποι ανησυχούν και συχνά είναι καχύποπτοι απέναντι σε ξένους με πολύ διαφορετική κουλτούρα. Επομένως, είναι ζωτικής σημασίας το πρόγραμμα να είναι αξιόπιστο. Ενα σημαντικό βήμα είναι η αποτροπή της μη εξουσιοδοτημένης μετανάστευσης. Οι πολίτες πρέπει να πειστούν ότι το κράτος δικαίου είναι υψίστης σημασίας και ότι η μετανάστευση είναι μια στοχευμένη πολιτική υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης. Μόνο τότε θα δουν τη μετανάστευση ως μια ευκαιρία για τη δημιουργία μιας δυναμικής οικονομίας που θα εγγυάται αυξανόμενο βιοτικό επίπεδο χωρίς διάβρωση των βασικών αξιών της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας μας.
*Ο κ. Κώστας Μεγήρ είναι κάτοχος της έδρας Οικονομικών Douglas A. Warner στο Πανεπιστήμιο του Yale.